چرا جهاد با نفس، جهاد اکبر معرفی شده است؟

رهروان ولایت ـ «الله اكبر الله اكبر/از نفس كافر، از نفس كافر
                چون گاو سركش، ما را كشاند/گاهی به اين ور، گاهی به آن ور
                در خواب و در خور، دستی نگه دار/تا رام گردد نفس ستمگر
                   جز آه و ناله نبود دوایی/بهر جلای جان مكدر»[1]

چه بسا در کتاب‌ها و یا سخنرانی‌ها این حدیث را زیاد شنیده باشیم که امام صادق علیه السلام فرمودند: «أَنَّ النَّبِيَّ صَلَّی الله عَلیه وَ آله وَ سَلَّم بَعَثَ بِسَرِيَّةٍ فَلَمَّا رَجَعُوا قَالَ مَرْحَباً بِقَوْمٍ‏ قَضَوُا الْجِهَادَ الْأَصْغَرَ وَ بَقِيَ الْجِهَادُ الْأَكْبَرُ قِيلَ يَا رَسُولَ اللَّهِ صَلّی الله علیه وَِ آله وَ سَلَّم وَ مَا الْجِهَادُ الْأَكْبَرُ قَالَ جِهَادُ النَّفْسِ.»،[2]؛ «پیامبر اکرم صَلَّی اللهُ عَلیه وَ آله وَ سَلَّم گروهی را به جنگ با دشمنان فرستاد و چون برگشتند فرمودند: مرحبا به گروهی‌که جهاد اصغر را انجام دادند و تکلیف جهاد اکبر هم‌­چنان بر دوش آن­‌هاست.آنان گفتند: یا رسول الله، جهاد اکبر چیست؟ حضرت فرمودند: جهاد با نفس.»

اما سوال اینست‌که چرا مبارزه با نفس، نسبت به جهاد و جنگ در میدان نبرد خارجی، لقب جهاد اکبر گرفته است؟ به چند وجه اشاره می‌شود:

1- در جهاد اصغر و یا همان جهاد در میدان خارجی و جبهه نبرد، دشمن برای مجاهد، محسوس و قابل رویت است، ولی در جهاد نفس، دشمن که همان نفس امارّه باشد، نامحسوس است.

2- در جهاد اصغر، زمان، کوتاه و محدود است، مثلا جنگ جهانی اول که «حدود 9 میلیون نفر کشته شدند؛ و در حدود 22 میلیون نفر (به نسبت یک سوم) معلول و از کار افتاده، 7 میلیون نفر برای همیشه ناقص و معلول شدند و حدود 5 میلیون نفر نیز مفقود شدند از سال 1914 شروع شد و در سال 1918 به پایان رسید.»[3] و یا جنگ جهانی دوم «از سال 1939 شروع گشت و در سال 1945 خاتمه یافت»[4] هم‌چنین دفاع مقدس ایران در مقابل ابرقدرت‌های دنیا، فقط 8 سال طول کشید.

ولکن در جهاد با نفس، زمان مبارزه، طولانی‌تر و تا آخر عمر است. «در خاطرات مرحوم حاج امام قلي نخجواني كه استاد معارف آقا سيدحسين قاضی، پدر مرحوم حاج ميرزا علی قاضی بوده، آمده است‌که فرمودند: پس از آن‌كه به سنّ كهولت و پيری رسيدم، شيطان را ديدم كه هر دوي ما بالاي كوهی ايستاده‌ايم. من دست خود را بر محاسن خود گذارده و به او گفتم: مرا سنّ پيری و كهولت فرا رسيده، اگر ممكن است از من درگذر. شيطان گفت: اين طرف را نگاه كن. وقتي نظر كردم، درّه بسيار عميقی را ديدم كه از شدت خوف و هراس، عقل انسان مبهوت می‌ماند. شيطان گفت: در دل من رحم و مروّت و مهر قرار نگرفته، اگر چنگال من بر تو بند گردد، جای تو در ته اين درّه خواهد بود كه تماشا می‌كنی»[5]

3- در جهاد اصغر، مکان مبارزه، محدود و معین است، اما در جهاد با نفس، محدودیت مکانی در کار نیست. حتی در تنهایی و پستوی خانه، نیز این نبرد ادامه دارد.

4- در جهاد اصغر، با کشتن خصم، دشمن دیگر زنده نمی‌گردد، اما در جهاد با نفس، برای دشمن مرگی در کار نیست.

5- در جهاد اصغر، شکست خوردن از دشمن، نمودار و محسوس است، اما در جهاد با نفس، شکست از دشمن ناپیداست و چه بسا با توجیهاتی شکست را پیروزی تلقی کند.

6- در جهاد اصغر، امکان استتار و مخفی شدن از دید دشمن در کار است، اما در جهاد با نفس، مخفی شدن از دشمن امکان ندارد.

7- در جهاد اصغر، هجوم دشمن نیاز به تدارکات و بودجه دارد، اما در جهاد با نفس، هجوم دشمن فوری و مجانی است.

8- در جهاد اصغر، صلح و سازش و حداقل آتش بس با دشمن، امکان دارد، اما در جهاد با نفس، این امر غیر ممکن است.

9- در جهاد اصغر، مدارا کردن با دشمن، موجب کاهش قهر و دشمنی می‌شود، اما در جهاد با نفس، مدارا کردن نه تنها موجب کاهش دشمنی نمی‌گردد، بلکه بر عکس باعث تجری بیشتری می‌شود. به تعبیر جناب سعدی: «از بزرگی پرسیدم معنی حدیث «أَعْدَى‏ عَدُوِّكَ‏ نَفْسُكَ الَّتِي بَيْنَ جَنْبَيْك»،[6]؛ «دشمن‌ترین دشمن تو، نفست است‌که در میان دو پهلوی توست» چیست؟ و چرا بزرگ‌ترین دشمن انسان، نفس انسان است؟ گفت: برای این‌که به هر دشمن خوبی کنی، دوست می‌شود مگر نفس، که هر چه بیشتر با او مدارا می‌کنی، سرکش تر می‌شود و دشمنی‌اش را با تو زیادتر می‌کند.

مراد هر که برآری، مطیع امر تو گشت/خلاف نفس که فرمان دهد چو یافت مراد»[7]

10- در جهاد اصغر، افرادی مثل مریض‌ها، سال‌خوردگان، زن‌ها معاف هستند، اما در جهاد با نفس، معافیتی در کار نیست.

11- شرکت و پیروزی در جهاد اکبر، شرکت و پیروزی در جهاد اصغر را در پی دارد، اما شرکت و پیروزی در جهاد اصغر ملازمه‌ای با شرکت و پیروزی در جهاد اکبر ندارد.

---------------------------------------

پی نوشت:

[1].علامه حسن زاده آملی،دیوان اشعار

[2].کافی، ج5، ص12

[3].http://www.hamshahrionline.ir/details/60082   

[4].http://mohammadjavad1376.persianblog.ir/post/5/      

[5].محمد هدايتي، تهذيب اخلاق،ص 149

[6].بحارالانوار،ج71،ص271    

[7].سعدی، گلستان، باب هفتم