اشک؛ از مرگ تا شهادت

انتخاب سومی نداریم؛ پایان کار یا مرگ است و یا شهادت. دو راهی‌ای که تمام بشر، یا آن را تجربه کرده‌اند و یا تجربه خواهند کرد. انسان هرچند که مختار آفریده شده، اما قرار گرفتن او بر سر این دو راهی دیگر اختیاری نیست. فقط و فقط اختیار دارد یکی از این دو گزینه را انتخاب کند: مرگ یا شهادت. در این یادداشت بیشتر درباره این دو گزینه و راه ورود به شهادت می‌پردازیم.

مرگ، مسیر عمومی
انسان‌های بسیار زیادی، مرگ را می‌چشند و با آن از دنیا خارج می‌شوند. بالاخره باید دنیا را وداع گفت و عطای زندگی دنیوی را به دیگران هدیه کرد. یکی از دو راه خروج از دنیا مرگ است. مرگ برایندی از زندگی است که ما را به پاداش یک عمر تلاش و کوشش می‌رساند. چه بسیار معلمان، پزشکان، کارگران، فقیران، نیازمندان، عالمان و جاهلانی که مُرده‌اند و یا در آینده مرگ به سراغ آنها خواهد آمد. مرگ خیلی عام و گسترده است و انواع مختلفی دارد. از حضرت امیرالمؤمنین(علیه‎‌السلام) خواستند تا حضرت مرگ را برای آنها توصیف کند. حضرت نیز در پاسخ مرگ را سه نوع برشمردند: بشارت به عیش ابدی، بشارت به عذاب همیشگی، غصه و ترساندن، امر مبهم. سپس حضرت در توضیح این سه نوع بیان فرمودند که نوع اول مخصوص دوستان و محبان اهل بیت است که فرمان آنها را کاملاً اجرا می‌کنند و گوش به فرمان هستند. نوع دوم نیز مخصوص دشمنان و مخالفان اهل بیت است که مرگ راه ورودی وی به عذاب ابدی است. حضرت نوع سوم را امری مبهم نام گذاری کردند. عده‌ای که نمی دانند حالشان چگونه است؟  مؤمنانی كه بر خود ستم کردند و حال نمی دانند که كارشان به كجا می‌رسد و جزء کدام گروه می‌شوند. حضرت این افراد را با اخباری مبهم و ترسناک  مواجه دانستند که البته خدا آنها را با منکران برابر نکرده و در نهایت و پس از ورود به آتش با شفاعت تا ابد در عذاب نخواهند ماند. البته حضرت هشدار عذاب سیصدهزار ساله را هم به این گروه داده است.[۱] به هر حال و طبق این حدیث، مرگ برای دو گروه بسیار بسیار دردآور و ترسناک است.
گروه نخست در قرآن، اینگونه معرفی شده است: «كَذَلِكَ يَجْزِي اللَّهُ الْمُتَّقِينَ الَّذِينَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلَائِكَةُ طَيِّبِينَ يَقُولُونَ سَلَامٌ عَلَيْكُمُ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ[نحل/۳۲و۳۱] خدا پرهیزکاران را این گونه پاداش می دهد. همان‌ها كه فرشتگان روحشان را می‌گيرند در حالي كه پاك و پاكيزه‏ اند به آنها می‌گويند سلام بر شما باد، وارد بهشت شويد بخاطر اعمالي كه انجام می‌داديد.»
گروه دوم نیز به این صورت در قرآن آمده است: «وَلَوْ تَرَى إِذْ يَتَوَفَّى الَّذِينَ كَفَرُوا الْمَلَائِكَةُ يَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَأَدْبَارَهُمْ وَذُوقُوا عَذَابَ الْحَرِيقِ[انفال/۵۰] و اگر ببينى آنگاه كه فرشتگان جان كافران را می‌ستانند بر چهره و پشت آنان می‌زنند و[گويند] عذاب سوزان را بچشيد.»
و گروه سوم که محبان و دوستان اهل بیت(علیهم‌السلام) هستند؛ امّا به تعبیر قرآن، با ارتکاب گناهان، زیاده روی کرده[۲] و گاهی از دایره اطاعت از اهل بیت خود را خارج می‌سازند؛ مرگی سخت در انتظار دارند. مرگی که کفاره گناهان آنهاست و آنها را باید پاک کند تا استحقاق ورود به بهشت را پیداکنند. همچنانکه حضرت امام صادق(علیه‌السلام) فرمودند: «الْمَوْتُ‏ كَفَّارَةُ ذَنْبِ‏ كُلِ‏ مُؤْمِن‏[۳] مرگ، کفاره گناه مؤمن است.» یا حضرت امام کاظم(علیه‌السلام) فرمودند: «الْمَوْتُ‏ هُوَ الْمِصْفَاةُ يُصَفِّي الْمُؤْمِنِينَ مِنْ ذُنُوبِهِم‏[۴] جان دادن، پاک کننده‌ای است که مؤمنان را از گناهانشان پاک می‌کند.» حال این پرسش پیش می‌آید که آیا باید تا آنجا صبر کرد؟ آیا نمی‌توان کاری کرد که از همین مرگ‌های عذاب آور، دور ماند؟

ناامید نشوید!
درست است که خوش ترین مرگ‌ها برای گروه اول است؛ امّا می‌توان غفلت‌ها و گناهانی را که ناخواسته و از روی جهالت روی داده را شست. آثار بد آنها را از بین برد و به اصطلاح پاک شد و سپس راهی خاک شد. ولی چگونه؟ بله توبه بهترین راه برای پاک کردن زندگی از آلودگی گناه است. امام باقر(علیه‌السلام) افراد پشیمان و توّاب را در ردیف افراد بدون گناه و دور از عقوبت و عذاب الهی دانسته و فرموده است: «التَّائِبُ مِنَ الذَّنْبِ كَمَنْ‏ لَا ذَنْبَ‏ لَه[۵]توبه کننده از گناهان مانند کسی است که گناهی ندارد.» پس توبه قدمی است که می‌تواند افراد گناه آلود را به مرگ‌هایی خالی از عذاب الهی برساند. با توبه است که انسان از خشم و غضب الهی به سوی رحمت خداوند فرار می‌کند. همچنانکه امام علی(علیه‌السلام) فرمودند: «الْبُكَاءُ مِنْ‏ خَشْيَةِ اللَّهِ‏ مِفْتَاحُ‏ الرَّحْمَةِ[۶] گریه از ترس خداوند کلید رحمت است.» و پیامبراکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) درباره اشک و اثر دیگر آن فرمودند: «طُوبَى‏ لِصُورَةٍ نَظَرَ اللَّهُ‏ إِلَيْهَا تَبْكِي عَلَى ذَنْبٍ مِنْ خَشْيَةِ اللَّهِ لَمْ يَطَّلِعْ عَلَى ذَلِكَ الذَّنْبِ غَيْرُه[۷] خوشا به صورتی که خداوند به آن نگاه کند و آن را به خاطر گناه و ترس از خداوند، اشک آلود ببیند. دیگر هیچگاه خدا از گناه او، دیگران را مطلع نمی‌کند.» پس اشک اگر با توبه و پشیمانی از گناه همراه شود؛ غوغا می‌کند و گناهان را پاک می‌سازد و به این وسیله مرگی آسان را به ارمغان می‌آورد.
اشک می‌تواند چاشنی دعاها و خواسته‌های ما نیز باشد. هر اندازه که خواسته انسان مهمتر و ضروری تر باشد؛ انسان با احساس عجز و نیازمندی بیشتری به درگاه الهی رو می‌کند. اشک ریختن به درگاه خداوند، اوج نیاز و عجز انسان است. از این نظر است که استجابت دعا را نیز تعجیل می‌کند. امام صادق(علیه‌السلام) درباره این موضوع فرمودند: «إِذَا اقْشَعَرَّ جِلْدُكَ‏ وَ دَمَعَتْ عَيْنَاكَ فَدُونَكَ دُونَكَ فَقَدْ قُصِدَ قَصْدُك‏[۸] زماني كه پوست بدنت به اهتزاز و لرزش افتاد و اشك ديدگانت جاري شد و دلت ترسناك بود، آن حال را غنيمت بدان و رها مكن كه مقصود تو حاصل شده است.» پس گریه می‌تواند در استجابت دعا نقش اساسی داشته باشد و آن دعا می‌تواند طلب رحمت الهی، درخواست عفو و بخشش و یا طلب آسانی در لحظه جان دادن و دوری از عذاب الهی باشد.

حتی بالاتر
گفتیم که اشک نقش مهمی در استجابت دعا دارد. پس می‌توان دعاهایی بسیار بلندتر را از درگاه ربوبی داشت. درخواست توفیق برای گزینه دوم، یعنی شهادت. درست است که شهادت مقامی بسیار بلند است. مقامی که ائمه(علیهم‌السلام) به آن دست یافته‌اند؛ مقامی که بهترین جان دادن بر آن صدق کرده و حتی آن را قرآن مرگ ندانسته‌ و فرموده است: « وَلَا تَقُولُوا لِمَنْ يُقْتَلُ فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَمْوَاتٌ بَلْ أَحْيَاءٌ وَلَكِنْ لَا تَشْعُرُونَ[بقره/۱۵۴] و كسانى را كه در راه خدا كشته مى ‏شوند مرده نخوانيد بلكه زنده‏ اند ولى شما نمی‌دانید.»
پس می‌توان با گریه به این انتخاب دوم رسید و دست یافتن به آن را زمینه سازی کرد. از این روست که در دیدار مقام معظم رهبری، حضرت آیت الله خامنه‌ای(مدظله) طبق بیان یکی از فرماندهان، شهید چیت سازیان، اشک راه رسیدن به توفیق شهادت ذکر کرده است.[۹]
خیلی‌ها، شهادت را دردناک بر می‌شمارند؛ درحالی که پیامبراکرم(صلی‌‎الله‎‌علیه‌وآله) شهادت را اینگونه تصویر کرده‌اند: «اَلشَّهيدُ لايَجِدُ اَلَمَ الْقَتْلِ اِلاّ كَما يَجِدُ اَحَدُكُمْ مَسَّ الْقُرْصَةِ[۱۰] شهید درد کشته شدن را نمی‌کشد مگر مانند دردی که یکی از شما به اندازه فشار پوست دست بین دو انگشتان.» پس شهادت جنس جان دادن به خصوصی دارد. جان دادنی که همراه با بشارت به بهشت است و در آن، خبری از درد و رنج نیست.

کلام آخر
اشک است که گناهان ما را پاک می کند. اشک است که دعای ما را به اجابت می رساند. برای آنکه جان دادن ما آسان شود؛ برای آنکه مطمئناً پاک و آنگاه خاک شویم؛ برای آنکه مرگ را تجربه نکنیم و گزینه شهادت نصیب ما شود؛ اشک و دعا، تضرع و زاری تنها مَعبر است.

پی‌نوشت
[۱] رک: معاني الأخبار، ابن بابويه، محمد بن على‏، دفتر انتشارات اسلامى، قم‏، ۱۴۰۳ ق‏، ص۲۸۸: هُوَ أَحَدُ ثَلَاثَةِ أُمُورٍ...
[۲] «قُلْ يَا عِبَادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ[زمر/۵۳] بگو اى بندگان من كه بر خويشتن زياده‏ روى روا داشته‏ ايد از رحمت‏ خدا نااميد مشويد.»
[۳] من لا يحضره الفقيه‏، ابن بابويه، محمد بن على‏، دفتر انتشارات اسلامى، قم‏، ۱۴۱۳ ق، ج۱، ص۱۳۴.
[۴] معاني الأخبار، ص۲۸۹.
[۵] الكافي، كلينى، محمد بن يعقوب‏، دار الكتب الإسلامية، تهران‏، ۱۴۰۷ ق‏، ج۲، ص۴۳۵.
[۶] عيون الحكم و المواعظ، ليثى واسطى، على بن محمد، دار الحديث‏، قم‏، ۱۳۷۶ ش‏، ص۶۲.
[۷] ثواب الأعمال و عقاب الأعمال‏، ابن بابويه، محمد بن على‏، دار الشريف الرضي للنشر، قم‏، ۱۴۰۶ ق‏، ص۱۷۷.
[۸] الکافی، ج۲، ص۴۷۸.
[۹] اشک راهکار رسیدن به شهادت...
[۱۰] كنزالعمال، المتقي الهندي، مؤسسة الرسالة، بیروت، ۱۴۰۱ق ، ج ۴، ص ۳۹۸.