از سخنان پاره اى از فلاسفه مشّاء بر مى آید كه هدف بعثت پیامبران تنها این جهانى و دنیوى است و اگر پیامبران سخنى درباره توحید و معرفت خدا گفته اند، همه و همه، مقدمه اى براى رسیدن به عدالت اجتماعى بوده است.
استاد شهید، تز دنیوى صرف را نمى پذیرد و به نقد و تحلیل آن مى پردازد.
شهید مطهرى در شرح اشارات بوعلى سینا، مى گوید: از ظاهر عبارت بوعلى، چنین استفاده مى شود:
«آنچه از بیان شیخ در این فصل استفاده مى شود این است كه دعوت به معرفة اللّه و تذكار حق و قیامت و حتى تشریع عبادات، همه، به منظور تامین زندگى عادلانه اجتماعى است…. كه اگر لزوم زندگى عادلانه اجتماعى نمى بود، بعثت رسل و انزال كتب نمى شد.»[1]
استاد شهید، به نقد و بررسى سخنان یاد شده پرداخته و این نگرش را به دو دلیل درست نمى داند:
1. این سخن و برداشت را با آیات قرآنى ناسازگار مى یابد; زیرا به عقیده و باور وى، بر اساس قرآن، شناخت خدا و تقرب به او مقصود بالذات است، نه مقصود بالعرض. اگر این را نپذیرفتیم، دست كم، باید گفت: پیامبران دو هدف داشته اند:
الف. ارشاد به سعادت معنوى كه در پرتو توحید و ایمان به معاد و صفات فاضله پیدا مى شود.
ب. ارشاد به مصالح عالیه اجتماعى به وسیله جعل مقررات عادلانه.
2. این برداشت و سخن را به آنچه خود بوعلى درباب (بهجت و سعادت عقلى) و دیگر جاها آورده، ناسازگار مى داند.[2]
استاد شهید، در این كه كدام یك از اهداف یاد شده هدف اصلى پیامبران بوده است، چهار تصویر زیر را ارائه مى دهد:
1. پیامبران دو هدف مستقل داشته اند. از آن جهت كه در اندیشه سعادت دنیوى بشر بوده اند، به مسائل دنیوى آنان (توحید اجتماعى) پرداخته اند و از آن جهت كه مى خواسته اند سعادت اخروى بشر را برآورند، به زندگى اخروى (توحید نظرى و توحید عملى فردى) پرداخته اند.
2. هدف اصلى آنان، توحید اجتماعى بوده است، ولى چون توحید نظرى و توحید عملى فردى، مقدمه لازم توحید اجتماعى بوده است، پیامبران به این مسائل نیز، پرداخته اند.
3. هدف اصلى، شناختن خدا و نزدیك شدن و رسیدن به اوست. توحید اجتماعى مقدمه و وسیله رسیدن به این هدف عالى است و چون رسیدن به آن هدف عالى، بدون مقدمه امكان پذیر نیست پیامبران به برپاداشتن عدل و قسط و نفى ستم و… پرداخته اند. بنابراین، ارزشهاى اجتماعى همانند: عدل، آزادى، مساوات و… همچنین اخلاق اجتماعى همانند: عفو، احسان، محبّت و… ارزش ذاتى ندارند، ارزش آنها مقدمى و ابزارى است.
4. دیدگاه چهارم همان دیدگاه سوّم است، با این تفاوت كه ارزشهاى اجتماعى و اخلاقى با این كه مقدمه و وسیله براى رسیدن به ارزش اصیل و یگانه انسان; یعنى خداشناسى و خداپرستى اند، ارزش ذاتى نیز دارند. ارزشهاى اجتماعى و اخلاقى همانند: معلومات كلاسهاى پائین نسبت به كلاسهاى بالاتر است. چنین نیست كه اگر انسان به كلاس بالاتر راه یافت از معلومات كلاسهاى پائین تر بى نیاز باشد. ارزشهاى اجتماعى و اخلاقى، نسبت به معرفت و پرستش حقّ چنین چیزى است.
استاد شهید، پس از نقد و تحلیل تصویرهاى یاد شده، تصویر چهارم را مى پذیرد.
آن بزرگوار در بحث (نیاز به پیامبران) و همچنین (نیاز به دین) نیز، به شرح ثابت كرده همان گونه كه انسانها براى زندگى اخروى خود نیاز به دین و همچنین پیامبران دارند، براى نیازهاى اجتماعى و زندگى دنیوى نیز، این نیاز وجود دارد.[3]
------------------------------------------------------------------
[1] (مقالات فلسى)، شهید مطهرى، ج159/2. حكمت.
[2] (مجموعه آثار)، ج175/2 ـ 179.
[3] همان مدرك، ج51/2 ـ 57; ج346/4.
بر گرفته از مجله حوزه/شماره 91