اسلام اصالتاً با برده داری موافق نیست و دلیل آن تشویق و ترغیب اسلام و بزرگان اسلام بر آزاد سازی آنان است، حاکم اسلامی برده داری را به مصلحت نمی داند و این از اختیارات حاکم است.
پرسش: آیا امکان دارد حکم صریح قرآن را با توجه به زمان و مکان تغییر داد؟ برای نمونه احکامی که در قرآن در مورد غلام و کنیز آمده , دیگر امروزه کاربردی ندارد, اگر قبول کنیم که قرآن متعلق به تمام اعصار و دوران ها است , این مسئله چگونه توجیه می شود؟
پاسخ:گرچه در قرآن مجید مسئلهء برده داری به عنوان یک دستور حتمی در مورد اسیران جنگی نیآمده , ولی نمی توان انکار کرد که احکامی در قرآن برای بردگان ذکر شده است , که اصل وجود بردگی را حتّی در زمان پیامبر و صدر اسلام اثبات می کند, مانند احکامی که در مورد ازدواج با بردگان یا احکام محرمیّت یا مسئلهء مکاتبه (قرارداد برای آزادی بردگان ) هست . این جا بعضی بر اسلام خرده می گیرند که چرا این آیین الهی با آن همه محتوا و ارزش های والای انسانی , بردگی را الغا نکرده و طی یک حکم قطعی و عمومی , آزادی همهء بردگان را اعلام ننموده است ؟ باید گفت که اسلام برنامهء دقیق و زمان بندی شده برای آزادی بردگان دارد که بالاخره همهء آن ها تدریجاً آزادمی شوند, بی آن که این آزادی عکس العمل نامطلوبی در جامعه به وجود آورد. اسلام هرگزابداع کنندهء بردگی نبوده است , بلکه در حالی ظهور کرد که بردگی سراسر جهان را گرفته بود و با تار و پود جوامع بشری آمیخته بود. حتی بعد از اسلام در تمام جوامع , بردگی ادامه یافت . تا حدود یک صد سال قبل که نهضت آزادی بردگان شروع شد, چرا که به خاطر دگرگون شدن نظام زندگی بشر, مسئلهء بردگان به شکل قدیمی قابل قبول نبود.اگر اسلام طبق یک فرمان عمومی دستور می دادهمهء بردگان را آزاد کنند, چه بسا بسیاری از آنان تلف می شدند, زیرا نه کسب و کار مستقلی داشتن دو نه خانه و وسیله ای برای ادامهء زندگی . از این رو باید تدریجاً آزاد می شدند و جذب جامعه می گردیدند که نه جان خودشان به خطر بیافتد و نه امنیت جامعه را به خطر اندازند. اسلام این برنامهء حساب شده را تعقیب کرد. برنامهء اسلام در مورد بردگی , فقط در مورد اسیران جنگی که از کفارگرفته می شد, بود. احکام خاص بردگان مربوط به این اسیران جنگی است . در جنگ ها گاهی افراد از کافران و مشرکان اسیر می شدند که اگر می خواستند آنان را زندانی کنند, بودجه و هزینهء هنگفتی بر دوش جامعهء اسلامی تحمیل می شد. اگر می خواستند همه را یکدفعه آزاد کنند, غیر عاقلانه بود, چون اینان کسانی بودند که با مسلمانان جنگیده اند و حتی تعدادی از مسلمانان را کشته اند.بنابراین راه عاقلانه این بود که حاکم اسلامی , اسیران را به افراد توانمندِ مسلمان بفروشد و از این طریق بیت المال تأمین شود. از طرفی این بردگان و اسیران کم کم در جامعهء اسلامی , هدایت شوند.
اسیران برای مولای خود کار اقتصادی انجام می دادند و هیچ باری بر دوش جامعه و حکومت اسلامی اضافه نمی شد. بنابراین دربارهء اسیران جنگی و کنترل و هدایت آنان به اسلام , این طرح خوبی است . البته این طرح الزامی نیست و حاکم اسلامی می تواند اسیران را بدون دریافت وجه آزاد کند.
نیز می تواند به صورت اسیر و برده نزد مسلمانان بگذارد. در صورت آخر در برنامه های اسلامی تشویق بر آزاد کردن بنده ها فراوان است , مثلاً کفارهء افطار عمدی روزهء ماه مبارک رمضان و کفاره ءقتل عمدی و استحباب آزاد کردن عبید (عتق ) از برنامه های اسلامی است . این ها همه مواردی برای آزاد کردن بردگان بوده است.
از طرفی در اسلام دستورهای زیادی دربارهء رفق و مدارا با بردگان وارد شده است تا آن جا که آن ها را در زندگی صاحبان خود شریک و سهیم کرده اند. علی 7به غلام خود قنبر می فرمود: (1)
در کتاب می گوید: .(2)
پس می توان گفت اسلام اصالتاً با برده داری موافق نیست و دلیل آن تشویق و ترغیب اسلام و بزرگان اسلام بر آزاد سازی آنان است . این که گفته اید آیا این حکم تغییر کرده است ؟ مگر اسلام برای همهء دوان ها نیست ؟ جوابش این است که قرآن برای همهء اعصار و دوران ها است و احکام قرآن دربارهء اسیران جنگی و عبید و اِماء و عتق و آزادی آنان و مسائل فراوانی که در کتاب های فقهی مطرح شده , به حکم خود باقی است و در زمان ما نیز قابل اجرا است . اما نحوهء برخورد با اسیران جنگی که آن ها را به صورت عبد و کنیز بفروشند یا زندانی کنند یا آزاد کنند یا با اسرا مبادله بنمایند,به تشخیص حاکم اسلامی و بر عهدهء ولایت امر است .(3) در زمان ما چون برده داری به آن شکل , مستهجن و مورد تمسخر دنیا است , گرچه به نحو بدتر و زشت تری توسط کشورهای استعمارگر رواج دارد, حاکم اسلامی (فقیه ) برده داری را به مصلحت نمی داند و این از اختیارات حاکم است, همان طوری که در زمان پیامبر از اختیارات حضرت بود.
پـاورقی:
1.بحارالانوار, ج 74 ص 144 منقول از تفسیر نمونه , ج 21 ص 421
2.تفسیر نمونه , ج 21 ص 422 به نقل از تاریخ تمدن , ج 4 ص 54
3.در سورهء محمد6آیهء 4می فرماید: .از این آیه تخییر حاکم در مورد اسیرا استفاده می شود.
برگرفته از مرکز ملی پاسخگویی به سئوالات دینی