-روی آوری به ربا یعنی رفتن به خط مقدم جنگ با خدا.
آیین و فرهنگ غنی اسلامی برای تمام مراتب زندگی طرح و برنامه متقن و علمی ارائه داده و هیچ‌گاه پیروان خود را بدون چارچوب اصولی و نظام‌مند رها نکرده است. چارچوب و اصولی که تلاش دارد علاوه بر سامان دادن حیات مادی و دنیوی به‌نوعی پاسخگوی سعادت و رستگاری اخروی جامعه انسانی نیز باشد.
یکی از ابعاد و مسائل مهمی که در معارف اسلامی به‌طورجدی به آن پرداخته شده و چارچوب‌هایی برای آن تعریف شده، بُعد اقتصادی زندگی است؛ براین‌اساس فرهنگ و اندیشه اسلامی، تلاش داشته است در نظام اقتصادی خود، اصول و ضوابطی را در پیشروی جامعه انسانی قرار دهد که پایبندی و التزام به آن سعادت مادی و معنوی را برای آحاد مردم به ارمغان آورد؛ یکی از اصول و ضوابط مهمی که در اقتصاد اسلامی به آن تأکید و سفارش فراوانی شده پرهیز از معاملات ربوی است.
مفهوم‌شناسی ربا در فقه اسلامی
در واقع ربا یکی از شیوه‌های نامشروع و ظالمانهٔ دادوستد در جهان سرمایه‌داری است که از ناحیه شرع مقدس اسلام بلکه بسیاری از ادیان آسمانی مورد نکوهش قرار گرفته است.[1] از دیرباز لغت‌شناسان و علمای اقتصاد و همچنین فقهای علوم اسلامی تعاریف مختلفی برای این کار بیان کرده‌اند، برخی از لغت‌شناسان در تعریف اصطلاحی کلیدواژه ربا این‌چنین بیان داشته‌اند: «ربا، معاوضه مالی به مال دیگر که این دو اولاً هم‌جنس باشند ثانیاً با کیل یا وزن اندازه‌گیری شوند یا قرض دادن به‌شرط زیاده».[2] ولی به طور کل در یک تعریف جامع و زیبا برخی از آنها دراین‌خصوص این‌چنین ربا را تعریف کرده‌اند: «دریافت زیادی در هر معاوضه‌ای اعم از معاملات مکیل و موزون و یا دریافت زیادی در قرض است».[3]
ربا خواری یا خط مقدم جنگ با خدا
همان‌طور که در مقدمه نیز بیان شد، نظام اقتصادی اسلام دارای مؤلفه و شاخص‌هایی است که افراد را به رعایت آن ملزم کرده است. یکی از مهم‌ترین این شاخص‌ها پرهیز از انجام معاملات ربوی است. با رجوع به منابع اسلامی از جمله قرآن کریم و منابع روایی به‌خوبی با نکوهش جدی این‌چنین شیوه تجاری مواجه می‌شویم؛ در برخی از آیات قرآن کریم به این موضوع اشاره شده است که روی آوری به ربا، گام گذاشتن در میدان جنگ با خدای متعال است: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ ذَرُوا ما بَقِیَ مِنَ الرِّبا إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنینَ فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ إِنْ تُبْتُمْ فَلَكُمْ رُؤُسُ أَمْوالِكُمْ لا تَظْلِمُونَ وَ لا تُظْلَمُون؛[4] اى كسانى كه ایمان آورده اید! از (مخالفت فرمان) خدا بپرهیزید، و آنچه از (مطالبات) ربا باقى مانده، رها كنید اگر ایمان دارید! اگر (چنین) نمى كنید، بدانید خدا و رسولش، با شما پیكار خواهند كرد! و اگر توبه كنید، سرمایه هاى شما، از آنِ شماست [اصل سرمایه، بدون سود] نه ستم مى كنید، و نه بر شما ستم وارد مى شود.»
در تبیین آیات فوق برخی از قرآن‌پژوهان فرازی از آیه شریف را این‌چنین معنا کرده‌اند: «فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ» مفهومش این است آگاه باشید که خدا و رسولش با شما رباخواران، پیکار خواهد کرد، و در واقع اعلان‌جنگ از سوی خدا و رسول به این گروه خیرهسر است.»[5]
رباخواری یا بیعت با شیطان
در واقع رباخواری با روح انفاق و اخلاق‌مداری و انسان‌دوستی در تضاد جدی است چراکه به اذعان محققان و دانشمندان تنها یکی از آثار شوم آن گسترش فقر و ناامنی روحی، اجتماعی و خانوادگی است؛ چراکه افراد رباخوار به طور تمام و کمال، تنها به دنبال منافع مادی و دنیوی خود هستند و هیچ‌گونه توجهی به انسانیت و مهرورزی و نیاز و فقر طرف مقابل ندارند. این‌چنین افرادی با پشت‌پازدن به قوانین الهی به‌نوعی با شیطان درون و شیطان بیرونی بیعت و مصافحه کرده‌اند؛ بیعتی جهنمی که ارمغان و سود آن چیزی جز آتش مهیب و هولناک جهنمی نیست. خدای متعال در یک توصیف بسیار زیبا، حال‌وروز رباخواران را در صحنه قیامت به آدم پریشانی تشبیه کرده است که در اثر مصافحه و تماس با شیطان مضطرب از قبر بیرون می‌آید. «الَّذينَ يَأْكُلُونَ الرِّبا لا يَقُومُونَ إِلاَّ كَما يَقُومُ الَّذي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطانُ مِنَ الْمَس؛[6] كسانى كه ربا مىخورند، [از گور] برنمىخيزند مگر مانند برخاستنِ كسى كه شيطان بر اثر تماس، آشفته سَرَش كرده است.»
ربا سودی دنیوی یا ضرری ماندگار و جهنمی
اگر در انگیزه و علت روی آوری به معاملات ربوی دقت و تأمل نماییم متوجه خواهیم شد که تنها یک چیز زمینه‌ساز روی آوری افراد به این شیوه دادوستد می‌باشد و آن چیز جز برتری و اصالت دادن به حیات و زندگی مادی و دنیوی و فراموش‌کردن زندگی جاودان اخروی نیست،«بَلْ تُؤْثِرُونَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا؛[7] لیکن [شما] زندگی دنیا را برمی‌‌گزینید.» در واقع این دسته افراد، سود دنیوی و لذت مادی را بیش از هر چیز دیگری پذیرفته و هیچ‌گونه التفات و توجهی به حیات اخروی ندارند. در واقع، تمام تلاش نفسانی آنها تصاحب هر چه بیشتر ثروت مادی و دنیوی است. هرچند که آنها در این روش خود این‌چنین می‌پندارند که سود کرده و به موفقیت هر چه بیشتری دست پیدا خواهند کرد ولی عذاب ماندگار اخروی که در حیات جاودان برای آنها تدارک‌دیده‌شده خط بطلانی است بر این باور غلط! ازاین‌رو خدای متعال در مقابل این زیاده‌خواهی مادی می‌فرماید: «وَ ما آتَيْتُمْ مِنْ رِباً لِيَرْبُوَا فِي أَمْوالِ النَّاسِ فَلا يَرْبُوا عِنْدَ اللَّه؛[8]آنچه به عنوان ربا مىپردازيد تا در اموال مردم فزونى يابد، نزد خدا فزونى نخواهد يافت.»
از طرفی در منابع روایی نیز ضرر ماندگار و جبران‌ناپذیر ربا در زندگی این‌چنین به تصویر کشیده شده است رسول اكرم (صلى الله عليه و آله) می فرمایند: «مَنْ أَكَلَ الرِّبا مَلأَ اللّه عَزَّوَ جَلَّ بَطْنَهُ مِنْ نارِ جَهَنَّمَ بِقَدْرِ ما أَكَلَ، و َإِنِ اكْتَسَـبَ مِنْهُ مالاً لا يَقْبَلُ اللّه تَعالى مِنْهُ شَيْـئا مِنْ عَمَلِهِ، و َلَمْ يَزَلْ فى لَعْنَةِ اللّه و َالْمَلائِكَةِ ما كانَ عِنْدَهُ مِنْهُ قيراطٌ واحِدٌ؛[9]هر كس ربا بخورد خداوند عز و جل به اندازه ربايى كه خورده شكمش را از آتش دوزخ پر كند و اگر از طريق ربا مالى به دست آورد، خداى تعالى هيچ عمل او را نپذيرد و تا زمانى كه قيراطى (كمترين مقدار) از مال ربا نزدش باشد، پيوسته خداوند و فرشتگانش او را نفرين كنند».
پی نوشت ها:
[1]. سوره مبارکه نساء، آیه 161. «وَ أَخْذِهِمُ الرِّبَوا وَ قَدْ نُهُوا عَنْهُ وَ أَكْلِهِمْ أَمْوالَ النَّاسِ بِالْباطِلِ وَ أَعْتَدْنا لِلْكافِرينَ مِنْهُمْ عَذاباً أَليماً؛ و (همچنين) بخاطر ربا گرفتن، در حالى كه از آن نهى شده بودند؛ و خوردن اموال مردم بباطل؛ و براى كافران آنها، عذاب دردناكى آماده كردهايم.»
[2]. لسان العرب، ج 14، ص 305.
[3]. محقق کرکی، جامع المقاصد، ۱۴۱۴ق، ج۴، ص۲۶۵؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۲۳، ص۳۳۴.
[4]. سوره مبارکه بقره آیات 278و 279.
[5]. مکارم شیرازی، تفسير نمونه، ج2، ص376.
[6]. سوره مبارکه بقره آیه275.
[7]. سوره مبارکه اعلی، آیه 16.
[8]. سوره مبارکه روم، آیه 39.
[9].بحار الأنوار (ط - بيروت)، ج73، ص364، ح 30.
شاید این چنین تصور شود که با روی آوری به ربا بتوان ثروت هنگفتی را در دنیا بدست آورد، ولی زمانی که به تبعات شوم و جهنمی آن دقت و تأمل می شود متوجه خسران جهنمی و ماندگار خواهیم شد.