جایگاه علم و دانش ورزی در اسلام

بسم الله الرحمن الرحیم

جایگاه علم و دانش ورزی در اسلام

آموختن دانش و تربیت ایمانی در سایه تحصیل علم، به عنوان محور تعلیمات اسلام به شمار می رود. در قرآن کریم و سیره ی پیامبر اکرم و ائمه ی معصومین علیهم السلام اشارات فراوانی به فضیلت علم در قالب عباراتی نظیر ؛جایگاه رفیع عالم در برابر انسان جاهل ،فضیلت علم آموزی در برابر عبادت بدون تفکر، قیمت و ارزش انسان بواسطه ی علم، فضیلت علم بر ثروت، نشأت کلیه ی خیرات از ماده ی علم و آثار انفاق علم ، شده است. در قرآن‌کریم واژه‌ی علم و مشتقات اسمی و فعلی آن حدود ۷۷۵ مرتبه در آیات به‌کار رفته است. از این رقم تعداد ۱۶۱ مرتبه صفت «علم» و «علیماً» در مورد ذات اقدس الهی آمده است.در موارد متعددی بعد از علم صفت «حکیم» و در موارد متعددی قبل از واژه علم صفت «سمیع» آمده است.[1]

قرآن کریم در آیات بسیاری تصریح به عدم تساوی بین علم و جاهل شده است و این بیان ئلالت بر جایگاه رفیع دانشمندان در نزد خداوند متعال دارد، خداوند متعال می فرماید:« أَمَّنْ هُوَ قَانِتٌ آنَاء اللَّيْلِ سَاجِدًا وَقَائِمًا يَحْذَرُ الْآخِرَةَ وَيَرْجُو رَحْمَةَ رَبِّهِ قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُوْلُوا الْأَلْبَابِ».[2] آيا چنين كسى با ارزش است يا كسى كه در ساعات شب در حال سجده و قيام به عبادت مشغول است و از عذاب آخرت مى‌ترسدو به رحمت پروردگارش اميدوار است؟! بگو: «آيا كسانى كه مى‌دانند باكسانى كه نمى‌دانند يكسانند؟! تنها خردمندان متذكر مى‌شوند.

خداوند متعال می فرماید:« اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ وَمِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ يَتَنَزَّلُ الْأَمْرُ بَيْنَهُنَّ لِتَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ وَأَنَّ اللَّهَ قَدْ أَحَاطَ بِكُلِّ شَيْءٍ عِلْمًا».[3]خداوند همان كسى است كه هفت آسمان را آفريد، و از زمين نيز همانند آنها را؛ فرمان و تدبير او در ميان آنهاپيوسته فرود مى‌آيد تا بدانيد خداوند بر هر چيز تواناست و اين ‌كه؛علم خدا به همه چيز احاطه دارد. شهید ثانی علم را سبب کلی برای خلق عالم عالی و سافل می داند و آیه ی مذکور را دلیل کاملی بر شرافت علم نزد خداود متعال می داند.[4]

1.علم و ایمان

خداوند متعال پذیرش دین و رسالت انبیاء علیهم السلام را منوط به دانش می داند، و در سایه دانش است که انسانها پذیرای تعالیم توحیدی می شوند و رسالت انبیاء را با قلبی سلیم می پذیرند:« وَلِيَعْلَمَ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِن رَّبِّكَ فَيُؤْمِنُوا بِهِ فَتُخْبِتَ لَهُ قُلُوبُهُمْ وَإِنَّ اللَّهَ لَهَادِ الَّذِينَ آمَنُوا إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ».[5] و نيز هدف اين بود كه آگاهان بدانند اين حقّى است از سوى پروردگارت، و در نتيجه به آن ايمان بياورند، و دلهايشان در برابر آن خاضع گردد؛ وخداوند كسانى را كه ايمان آوردند، به سوى صراط مستقيم هدايت مى‌كند.

علم و دانش موجب گردید تا انسان در مسیر دو راهی حق و باطل؛ امر بر وی مشتبه نگردد و صراط حق را پذیرا بوده و به تعالیم فطری انبیاء ایمان آورند، از این رو، خداوند متعال علم و ایمان را توأم با یکدیگر ذکر می فرماید: « وَقَالَ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَالْإِيمَانَ لَقَدْ لَبِثْتُمْ فِي كِتَابِ اللَّهِ إِلَى يَوْمِ الْبَعْثِ فَهَذَا يَوْمُ الْبَعْثِ وَلَكِنَّكُمْ كُنتُمْ لَا تَعْلَمُونَ».[6] ولى كسانى كه علم و ايمان به آنان داده شده مى‌گويند: «شما به فرمان خدا تا روز قيامت در عالم برزخ درنگ كرديد، و اين روز رستاخيز است، امّا شما نمى‌دانستيد.در واقع حیات طیبه ی ایمانی در صورتی محقق است که انسان رد سایه ی علمی که از روی مسلمات عقلی و تعقل در ساحت وجود الله است پذیرای دین شود و ایمانی که پشتواننه ی عقلانیت را رد خود داشته باشد از انحراف برخوردار نخاهد شد از این رو، پیامبر اکرم در معنای فضیلت علم و جایگاه رفیع آن عنوان، حیات اسلام را مطرح می فرمایند؛ « العلم حياة الإسلام وعماد الإيمان ، ومن علم علما أتم الله له أجره ، ومن تعلم فعمل علمه الله ما لم يعلم».[7]همان علم حیات دین اسلام است، کسی که علمی بدست آورد خداوند متعال برای وی پاداش کاملی قرار می دهد، و کسی که علمی بدست آورد و به آن عمل نماید، خداوند متعال علمی در سینه ی او قرار می دهد که هرگز نمی توانست به آن دست یابد.

از منظر اسلام حیات انسان در علم نهاده شده است که انسان در حیات علمی خود از هر درد و اندوهی فارق می باشد، حضرت امیرالمومنین علیه السلام می فرماید:« ألعلم حياة و شفاء».[8] و در روایتی دیگر از امیر المومنین آمده است:« العلم حياة القلوب ، ونور الأبصار من العمى ، وقوّة الأبدان من الضعف».[9]

2.علم، منشأ همه نیکی ها

در روایات معصومین علیهم السلام، علم به عنوان مبدء و منشأ کلیه ی خیرات و خوبی ها قلمداد می شود که در سایه ی علم و دانش، هر رفعت و منزلت والایی محقق می شود. پیامبر اکرم (ص) می فرماید:« العلم رأس الخير كله ، والجهل رأس الشر كله».[10] علم منشأ همه ی خوبی هاست و جهل نیز منشأ هر امر شری است.امام صادق علیه السلام می فرماید:« العلم أصل كل حال سني ، ومنتهى كل منزلة».[11]ریشه ی هر رفعتی و اوج هر منزلت والایی دانایی است.

[1] https://lorestan.iqna.ir/fa/news/3588479خبر گزاری بین المللی قرآن(ایکنا)،

[2] سورة الزمر: 9.

[3] الطلاق: 12.

[4] شهید ثانی، زین الدین بن علی، منیة المرید، مکتب الاعلام لاسلامی، ص93.

[5] سورة الحج : 54.

[6] سورة الروم: 56.

[7] سیوطی، جلال الدین، الجامع الصغیر،دارالفکر،ج2، ص192/5711.

[8] آمدی، عبدالواحد بن محمد، غرر الحکم و درر الکلم، دار الکتاب الاسلامی،ص43/738.

[9] مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، موسسة الوفاء، ج1،ص166/7.

[10] مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، موسسة الوفاء، ج77،ص177/9.

[11] مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، موسسة الوفاء، ج2،ص31/20.