پایبندی عمیق و ریشه‌ای به دین و احکام آن، موجب می‌شود که انسان به درجه‌ای از تدیّن برسد که معارف زلال دینی در تمامی ابعاد زندگی او اثرگذاری عمیقی را در پی داشته باشد.
مقدمه: ملاک مومن دانستن انسان‌ها بر مبنای اثرگذاری معارف زلال دینی بر تمامی ابعاد زندگی آنها، اعم از عقاید و احساسات و هیجانات و اراده و خلق و خو و مناسک و امورات اجتماعی و تجربیات آنهاست، فلذا بر همین مبنا به هر کسی مومن گفته نمی‌شود، چرا که انسانی که خود را ملزم به قرار دادن در چهارچوب دین می‌داند، از نظر عقیدتی خود را ملزم به پرستش معبود واحد می‌داند و تمامی هیجانات و عواطفش را بر مبنای دین کنترل می‌کند و از نظر ارادی، آرمانگرا می‌شود و از نظر خلق و خو موجب وارسته شدن او به صفات اخلاقی ممدوح و پرهیز از صفات اخلاقی مضموم در او می‌شود.
بنابراین یک انسان متدین، تاثیرات عمیق معارف زلال دینی در وجود خود را در کنترل رفتارهای احساسی و عقلانی اعم از فردی همچون صبور بودن و راستگویی و نیز اجتماعی، اعم از نیکوکاری، خیرخواهی و انصاف ملاحظه می‌کند.
یکی دیگر از تاثیرات عمیق دینداری در انسان‌های متدین، این است که آنچنان دلباخته معارف زلال دینی می‌شوند که در انجام تکالیفی که بر مبنای دین به آن ملزم شده‌اند، هیچگونه کاهلی و سستی را در خود راه نمی دهند و به گونه‌ای با معبود خویش ارتباط برقرار میکنند که چه در دوره وفور نعمت و چه در مصائب روزگار، پیوسته به یاد خداوند هستند و در دوران وفور نعمت، خداوند متعال را شکرگزاری میکنند، چنانچه خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرماید:«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُلُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ وَاشْكُرُوا لِلَّهِ إِنْ كُنْتُمْ إِيَّاهُ تَعْبُدُونَ»[۱]«ای کسانی که ایمان آورده‌اید! از نعمتهای پاکیزه‌ای که به شما روزی داده‌ایم، بخورید و شکر خدا را بجا آورید؛ اگر او را پرستش می‌کنید»
و نیز می‌فرماید:«فَكُلُوا مِمَّا رَزَقَكُمُ اللَّهُ حَلَالًا طَيِّبًا وَاشْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ إِيَّاهُ تَعْبُدُونَ»[۲]«پس، از آنچه خدا روزیتان کرده است، حلال و پاکیزه بخورید؛ و شکر نعمت خدا را بجا آورید اگر او را می‌پرستید».
و نیز در دوران مصائب و سختی‌ها در راه خداوند متعال صبر می‌نمایند و به او توسل می‌جویند، چنانچه خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرماید:«الَّذِينَ صَبَرُوا وَعَلَىٰ رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ»[۳]«آنها کسانی هستند که صبر و استقامت پیشه کردند، و تنها بر پروردگارشان توکّل میکنند»
و نیز می‌فرماید:«وَمَا لَنَا أَلَّا نَتَوَكَّلَ عَلَى اللَّهِ وَقَدْ هَدَانَا سُبُلَنَا ۚ وَلَنَصْبِرَنَّ عَلَىٰ مَا آذَيْتُمُونَا ۚ وَعَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُتَوَكِّلُونَ»[۴]«و چرا بر خدا توکّل نکنیم، با اینکه ما را به راه‌های (سعادت) رهبری کرده است؟! و ما بطور مسلّم در برابر آزارهای شما صبر خواهیم کرد (و دست از رسالت خویش بر نمی‌داریم)! و توکّل‌کنندگان، باید فقط بر خدا توکّل کنند!».
خداوند متعال در بسیاری از آیات قرآن کریم به تاثیرات عمیق دینداری در انسان‌های متدین اشاره می‌کند، چنانچه می‌فرماید:«وَ عِبٰادُ اَلرَّحْمٰنِ اَلَّذِینَ یَمْشُونَ عَلَی اَلْأَرْضِ هَوْناً وَ إِذٰا خٰاطَبَهُمُ اَلْجٰاهِلُونَ قٰالُوا سَلاٰماً، وَ اَلَّذِینَ یَبِیتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّداً وَ قِیٰاماً، وَ اَلَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنَا اِصْرِفْ عَنّٰا عَذٰابَ جَهَنَّمَ إِنَّ عَذٰابَهٰا کٰانَ غَرٰاماً، إِنَّهٰا سٰاءَتْ مُسْتَقَرًّا وَ مُقٰاماً، وَ اَلَّذِینَ إِذٰا أَنْفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَ لَمْ یَقْتُرُوا وَ کٰانَ بَیْنَ ذٰلِکَ قَوٰاماً»[۵]«بندگان (خاص خداوند) رحمان، کسانی هستند که با آرامش و بی‌تکبّر بر زمین راه می‌روند؛ و هنگامی که جاهلان آنها را مخاطب سازند (و سخنان نابخردانه گویند)، به آنها سلام می‌گویند (و با بی‌اعتنایی و بزرگواری می‌گذرند)؛کسانی که شبانگاه برای پروردگارشان سجده و قیام میکنند؛و کسانی که می‌گویند: «پروردگارا! عذاب جهنم را از ما برطرف گردان، که عذابش سخت و پر دوام است! مسلّماً آن (جهنم)، بد جایگاه و بد محلّ اقامتی است! و کسانی که هرگاه انفاق کنند، نه اسراف می‌نمایند و نه سخت‌گیری؛ بلکه در میان این دو، حدّ اعتدالی دارند».
بنابراین همین تاثیرات عمیق دینداری در انسان‌های متدین، تبدیل به نشانه‌های آنان می‌شود، یعنی نشانه‌های انسان‌های مومن که عوام مردم، آنان را با آن نشانه‌ها می‌شناسند، در واقع ماحصلِ همان اثرگذاری‌های معارف زلال دینی در رفتار و کردارشان است. مولای متقیان حضرت امام علی علیه السلام در مورد نشانه‌های انسان‌های دیندار می‌فرماید:«إنَّ لِأهلِ الدِينِ علاماتٍ يُعرَفُونَ بها : صِدقُ الحديثِ ، و أداءُ الأمانةِ ، و الوَفاءُ بالعَهدِ ، و صِلَةُ الرَّحِمِ ، و رَحمةُ الضُّعَفاءِ ، و قِلَّةُ المُؤاتاةِ للنساءِ ، و بذلُ المعروفِ ، و حُسنُ الخُلُقِ ، و سَعَةُ الخُلُقِ ، و اتّباعُ العِلمِ ، و ما يُقَرِّبُ إلى اللّه ِ عزّ و جلّ ، طوبى لَهُم و حُسنُ مَآبٍ»[۶]«همانا دين داران را نشانه هايى است كه با آنها شناخته مى شوند : راستگويى ، امانتدارى ، پايبندى به عهد و پيمان ، به جا آوردن صله رحم ، ترحّم بر نا توانان ، كمتر موافقت كردن با زنان ، نيكى كردن ، خوش خويى ، صبر و حوصله داشتن ، پيروى از دانش، و آنچه به خداوند عزّ و جلّ نزديك مى كند. خوشا به حال اينان و فرجام نيكشان».
نتیجه‌گیری: ملاک تدیّن انسان‌ها بر مبنای اثرگذاری معارف دینی در تمام ابعاد زندگی‌شان اعم از فردی و اجتماعی می‌باشد، به گونه‌ای که این غرق شدن در معارف زلال دینی تبدیل به نشانه‌های آنان شود، و بر این مبنا به هر کسی مومن گفته نمی‌شود، چرا که مومن واقعی، نشانه‌های خاصی دارد که آن نشانه‌ها ماحصلِ اثرگذاری معارف زلال دینی در رفتار و کردار اوست. یکی از عمیق‌ترین تاثیرات دینداری در انسان‌های متدین، این است که آنچنان دلباخته معارف زلال دینی می‌شوند که در انجام تکالیفی که بر مبنای دین به آن ملزم شده‌اند، هیچگونه کاهلی و سستی را در خود راه نمی دهند و به گونه‌ای با معبود خویش ارتباط برقرار میکنند که چه در دوره وفور نعمت و چه در مصائب روزگار، پیوسته به یاد خداوند متعال هستند.
پی نوشت
[۱] سوره بقره، آیه ۱۷۲
[۲] سوره نحل، آیه ۱۱۴
[۳] سوره نحل، آیه ۴۲
[۴] سوره ابراهیم، آیه ۱۲
[۵] سوره فرقان، آیات ۶۳ تا ۶۷
[۶] الکافی، محمد بن یعقوب کلینی، جلد ۲، صفحه ۲۳۹، حدیث ۳۰