-قاعده ی لطف یکی از اصول کلیدی در علم کلام خصوصا کلام عدلیه که بسیاری از نتایج اعتقادی براصل قاعده ی لطف بار می شود.علمای مکتب بغدا به صورت مبسوط به قاعده ی لطف پرداخته اند و از آن در برابر تهاجم فکری گروههای مختلف نظیر اشاعره و معتزله برای دفاع از معارف اصولی تشیع بهره برده اند. علمای امامیه از قاعده ی لطف برای اثبات بسیاری از اصول و معارف اعتقادی نظیر ، لزوم بعثت انبیاء و نصب امام، عصمت انبیاء و ائمه ی معصومین علیهم السلام، وجوب تکلیف و بسیاری از امور دیگر بهره گرفته اند. از میان فرق کلامی در اسلام معتزله قاعده ی لطف را موافق مکتب تشیع واجب دانسته ولی اشاعره آنرا واجب نمی دانند.
بسم الله الرحمن الرحیم
قاعده لطف در کلام امامیه
1.لطف در اصطلاح
قاعده ی لطف یکی از اصول کلیدی در علم کلام خصوصا کلام عدلیه که بسیاری از نتایج اعتقادی براصل قاعده ی لطف بار می شود.علمای مکتب بغدا به صورت مبسوط به قاعده ی لطف پرداخته اند و از آن در برابر تهاجم فکری گروههای مختلف نظیر اشاعره و معتزله برای دفاع از معارف اصولی تشیع بهره برده اند. علمای امامیه از قاعده ی لطف برای اثبات بسیاری از اصول و معارف اعتقادی نظیر ، لزوم بعثت انبیاء و نصب امام، عصمت انبیاء و ائمه ی معصومین علیهم السلام، وجوب تکلیف و بسیاری از امور دیگر بهره گرفته اند. از میان فرق کلامی در اسلام معتزله قاعده ی لطف را موافق مکتب تشیع واجب دانسته[1] ولی اشاعره آنرا واجب نمی دانند.[2]
شیخ مفید در میان متکلمین امامیه برای اولین بار به تعریف قاعده ی لطف و بیان وجوه وجوب آن پرداخته است، وی درتعریف قاعده ی لطف می نویسد:« اللطف هو ما یقرب المکلف معه من الطاعة و یبعد عن المعصیة»[3] لطف آن است که عبد بواسطه ی آن به اطاعت از خدا نزدیک و از معصیت دور می شود. شیخ طوسی در تمهید الاصول در تعریف لطف بینی مشابه داشته می نویسد:« لطف یعنی آنچه که انسان را به انجام واجب فرا خوانده و از معصیت باز می دارد».[4]
سید مرتضی از علمای طراز اول مکتب بغداد در تعریف لطف به بعد انگیزشی که به عنوان عنصر اصلی در لطف مطرح می شود اشاره کرده، می نویسد: « انّ اللطف ما دعا الی فعل الطاعة».[5]لطف آن است که انسان را به انجام طاعت فرا می خواند.
متکلمین مکتب حله نیز تحت تاثیر اندیشه ی کلامی متقدمینی نظیر شیخ مفید و سید مرضی قرار گرفته وضمن تعریف مبسوط از قاعده ی لطف به ابعاد مختلف آن اشاره نموده اند، چنانچه علامه در آثار مختلف کلامی خود در تعریف قاعده ی لطف می نویسد:« اللطف هوما یکون المکلف معه اقرب الی فعل الطاعة و ابعد الی فعل المعصیة».[6] علامه حلی در انوار الملکوت می نویسد:« اللطف یقرب من الطاعة و یبعد عن المعصیة».[7]
فاضل مقداد نیز در تعریفی مشابه بیان علامه حلی می نویسد:« لطف بوسیله ی آن، مکلف به فرمانبرداری و ترک معصیت نزدیک تر می شود و لطف به حد اجبار نرسیده و در قدرت انسان مکلف بر انجام تکالیف تاثیر گذار نییست».[8]
2.شرائط لطف
تعریف لطف در نزد متکلمین محدود به مواردیست که در صورت وجود آن معنای لطف محقق خواهد شد.شیخ مفید در ادامه تعریف لطف به شرائط تحقق لطف اشاره کرده می نویسد:« و لاحظ له فی التمکین و لم یبلغ الالجاء»[9]و لطف تاثیری در اصل توان مکلف در انجام تکلیف ندارد و لم و اینکه لطف به حد اجبار نرسد.
علامه حلی دو قید مذکور در تعریف شیخ مفید از قاعده ی لطف را در تعریف خود لحاظ کرده و در تفسیر آن می نویسد:« اللطف هوما یکون المکلف معه اقرب الی فعل الطاعة و ابعد الی فعل المعصیة و لم یکن له حظ فی التمکین و لم یبلغ حد الالجاء و احترزنا بقولنا« و لم یکن له حظ فی التمکین» عن الآلة فان لها حظاً فی التمکین ولیست لطفا و قولنا:« و لم یبلغ حد الالجاء» لان الالجاء ینافی التکلیف و اللطف لا ینافیه».[10]لطف در صورتی صحیح است که در اصل توان مکلف در انجام تکالیف تاثیری نداشته باشد و به حد اجبار مکلف به انجام تکالیف نرسد و ما بوسطه ی قید « و لم یکن له حظ فی التمکین» ابزار قدرت و اجبار را از تعریف خارج نمودیم، زیرا در صورتی که لطف به صورت ابزاری برای اعمال قدرت و اجبار انسان مکلف باشد در این صورت درانجام طاعت و فرمانبرداری افراد تاثیر مستقیم خواهد داشت و در این صورت این لطف به معنای حقیقی خود نخواهد بود.اما قید :« و لم یبلغ حد الالجاء» را ذکر نمودیم زیرا در صورتی که لطف در حد اجبار افراد به انجام تکالیف برسد در این صورت، اجبار با ماهیت تکلیف(اختیار داشتن) منافات داشته و در حالیکه لطف منافاتی با ماهیت تکلیف ندارد.
با توجه به تعریف وقیود مطرح شده در قاعده ی لطف چنین نتیجه گرفته می شود که: لطف دارای بعدی معنوی در قالب داعی و فراخوان برای انجام طاعات و ترک معصیات می باشد. چنانچه سید مرتضی از این باب در تعریف و بیان اقسام لطف به جنبه ی داعی و فراخواندن لطف اشاره کرده است،« و کلا القسمین یشمله کونه داعیاً».[11] معنای دعوت و فراخوان برای انجام اطاعت در هر دو قسم لطف لحاظ شده است.
[1] حلی، حسن بن یوسف، انوار الملکوت فی شرح الیاقوت، الشریف الرضی، ص 154.
[2]حلی، حسن بن یوسف، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد،(بتقریر آیت الله جعفر سبحانی)، ص 108.
[3] مفید، محمد بن نعمان، النکت الاعتقادیة،المؤتمر العالمی(1413ق)، ص14.
[4] طوسی، محمد بن حسن، تمهید الاصول فی علم الکلام، ص215.
[5] علم الهدی، علی بن الحسین، الذخیرة فی علم الکلام، ص186
[6] حلی، حسن بن یوسف، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد،(بتقریر آیت الله جعفر سبحانی)، ص 106
[7] حلی، حسن بن یوسف، انوار الملکوت فی شرح الیاقوت، الشریف الرضی، ص 202.
[8] مقداد، فاضل، اللوامع الالهیة، ص 166.
[9] مفید، محمد بن نعمان، النکت الاعتقادیة،المؤتمر العالمی(1413ق)، ص14.
[10] حلی، حسن بن یوسف، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد،(بتقریر آیت الله جعفر سبحانی)، ص 106.
[11]علم الهدی، علی بن الحسین، الذخیرة فی علم الکلام، ص186