سهروردی و حکومت اسلامی

رهروان ولایت ـ بی شک شهاب­‌الدین سهروردی معروف به «شیخ اشراق» و «شیخ شهید» را باید از نوابغ روزگار و اعجوبه‌­های زمانه دانست.[1] این دانشمند شهیر و حکیم شهید را که در علوم متنوعی چون فلسفه و حکمت و فقه و منطق و... دارای توانایی و تبحر بوده است،[2] مؤسس حکمت اشراق می­دانند. البته نباید او را با شهاب­‌الدین سهروردی که عارف و هم عصر وی بوده است، یکی دانست. شهاب‌­الدین فیلسوف، نامش یحیی است و شهاب­‌الدین سهروردی عارف نامش عمر است و روحیه ای ضد فلسفی دارد. شهاب­‌الدین سهروردی فیلسوف، مبانی فکری و اعتقادی بسیار نزدیکی به شیعه دارد و عاقبت نیز توسط فقهای اهل سنت و اقدام صلاح­‌الدین ایوبی، سنی متعصب، به قتل می­رسد(البته قاضی نورالله شوشتری، قائل به تشیع شهاب­‌الدین سهروردی عارف و دایی­‌اش ابونجیب سهروردی نیز هست).
اهمیت کشف مذهب سهروردی از این روست که معمولا حکما و فقهای شیعه نسبت به حکومت­های اهل سنت همراهی علمی و فکری تاییدگونه نداشته‌­اند. زیرا قائل به غصبی بودن حکومت، توسط حکام جور بوده­‌اند. از سوی دیگر، تحفه­‌الملوک­‌نگاری و احکام­‌ السلطانیه­‌نویسی در میان اهل سنت رواج داشته است. لذا با توجه به این مهم و نیز اینکه علم سیاست از زیرمجموعه­‌های حکمت و فلسفه به شمار می­رفته، منظومه سیاسی-اجتماعی سهروردی می­تواند مسیر و رویکرد اندیشه وی در باب حکومت را به ما بنمایاند. متاسفانه به سبب شهادت سهروردی در جوانی و عدم تدوین کامل افکار و اندیشه­‌های او، امکان نگرش تام به عرصه­‌های سیاسیِ اندیشه وی وجود ندارد. اگر چه همین مقدار افکار و آثار پارسی و تازی وی نیز می­تواند رگه­‌هایی از اندیشه سیاسی او را نشان دهد.
سهروردی که در زمان پهلوی، سعی می­شد به عنوان یک زردشتی جلوه داده شود، انسانی عابد، زاهد و متدین است و اسلام را کامل­ترین ادیان و نبی خاتم را افضل رسل و خاتم پیغمبران می­داند و از دید وی حکومت، متکفل تدبیر امور اجتماع باید حکومتی اسلامی و بلکه شیعی باشد. اما چون شیخ اشراق در زمانی می­زیسته که جو تقیه رواج داشته، در مواردی مباحث عقیدتی را پنهان داشته و با رمز و استعاره و کنایه مرادات خویش را بیان می­داشته است. از نگاه وی اگر چه حکیمان چند دسته‌­اند،[3] و نمی­توان همه را در عمل، سیاسی و اجتماعی دانست، اما فیلسوف باید نسبت به سیاست و حکومت از خود عکس‌­العمل نشان دهد و از این رو بود که سهروردی با شاهزادگان شیعی ساکن شام و دمشق مرتبط بود و افکار نور و ظلمت وی از مبدا هستی تا عرصه اجتماع، قرابت شدیدی با مبانی تشیع دارد. از نگاه وی به مانند شیعیان، دیانت با حکمت که طبیعتا شامل سیاست هم می­شود، منافات نداشته و حقیقت واحد است[4] و زیرمجموعه­‌های آن در طراز اول توسط انبیا و سپس به وسیله اوصیا و حکما قابلیت اجرا می­یابد.
امام راحل در نامه مشهور خود به گورباچف از سهروردی-به مانند ابن سینا و ملاصدرا و ابن عربی- به نیکی یاد می­کند. اما یقینا نگاه امام خمینی فقط به افکار توحیدی حکمت اشراق نبوده و به طور کلی منظومه فکری مکتب اشراق که در حکمت متعالیه صدرایی اثر بسیار نهاده، مراد وی بوده و با توجه به شروح بسیار نگاشته شده بر حکمت اشراق توسط کسانی چون علامه حلی و استادش خواجه نصیرالدین طوسی(که به شرح قطب رازی شهرت یافته)،[5] می­توان اندیشه­‌های حکومتی و اجتماعی شیخ شهید و قرابت آن با حکومت اسلامی و لزوم نفی استبداد و نظام سلطه و ضرورت بسط عدالت توسط نبی یا وصی اصلی نبی(که امام معصوم و عقل کل) یا وصی فرعی نبی(که فقیه حکمت­‌دان باشد) را مشاهده نمود.[6]

پی‌نوشت:
[1] . خدمات متقابل اسلام و ایران، شهید مطهری، ص565.
[2] . همان و نیز: دره الاخبار، منشی یزدی، ص115.
[3] . انواریه، نظام الدین هروی، ص12.
[4] . نیایش فیلسوف، ابراهیمی دینانی، ص265.
[5] . برای مشاهده شروح متعدد حکمت اشراق ر.ک: الذریعه، شیخ آقابزرگ تهرانی.
[6] . حتی در رساله های داستانی و رمزآلود سهروردی نیز رگه های سیاسی و حکومتی وجود دارد. برای نمونه در این مبحث بنگرید به: مجله ایران شناسی، سال5، ص324 تا 352 و ایران نامه، تابستان 1370 - شماره 35، ص396 تا 410؛ مقاله سهروردی و سیاست (بحثی پیرامون آیین سیاسی در فلسفه اشراق) و نیز کتاب «وجوه سياسي فلسفه شيخ شهاب‌الدين سهروردي» نوشته رجبعلي اسفنديار چاپ پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامي دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.