درصد بسياري از مردم جهان به بيماري كم خوني مبتلا هستند. در اين آمار ايران حدود 30% است كه بيشتر آنها، بانوان هستند.
كم خوني چرا و چگونه؟!
خون از سه قسمت عمده شامل گلبولهاي قرمز، گلبولهاي سفيد و مايع پلاسما تشكيل شده است.
گلبولهاي سفيد وظيفه دفاعي را برعهده دارند، پلاسما مايعي بيرنگ و شفاف است كه انواع پروتئينها و مواد محلول در پلاسما و ساير مواد را به بدن منتقل مي كند.
نقل وانتقال اكسيژن و مواد غذايي در بدن برعهده گلبولهاي قرمز است. به عبارت ديگر زنده بودن تمام سلولهاي بدن، به مقدار مناسب عملكرد صحيح و سلامت گلبولهاي قرمز بستگي دارد.
عمر گلبولهاي قرمز در بدن 120 روز است كه پس از آن به علت فرسايش توسط طحال از خون گرفته شده و پس از برداشت مواد مفيد آن، دفع مواد اضافي صورت مي گيرد.
ساخت گلبولهاي قرمز در مغز استخوان صورت مي گيرد و نيازمند مواد متعددي از جمله آهن، برخي ويتامينها مثل اسيدفوليك، انواع پروتئينها و ساير مواد معدني مي باشد.
كمبود آهن، كاهش مصرف مواد پروتئيني و يا ساير پيش سازها، بدن را در توليد گلبولهاي قرمز با مشكل مواجه مي كند و منجر به كم خوني مي شود.
علايم و نشانه هاي كم خوني
موارد خفيف كم خوني؛
در حالتهاي خفيف با احساس ضعف، خستگي زودرس، دردهاي استخواني پراكنده و مبهم، سردردهاي ضرباندار، بيحالي و استعداد ابتلا به بيماريهاي مختلف همراه است.
در موارد شديدتر مي تواند تنگي نفس، تپش قلب و استعداد ابتلا به برخي بيماريهاي قلبي را ايجاد كند. كم خوني در بچه ها با علايم ديگري از جمله عصبي بودن، پرخاشگري و گاهي بي اشتهايي بروز مي كند كه بايستي مورد توجه قرار گيرد.
گاهي اوقات كم خوني همراه با برخي بيماريهاي زمينه اي ديگر همراه است كه فرد علاوه بر نشانه هاي كمخوني، علايم مربوط به آن بيماري را نيز خواهد داشت كه در اين صورت به طور جدي بايد مورد درمان قرار گيرد.
علل كم خوني
1. كمبود مواد اوليه جهت خونسازي:
الف. فقر آهن؛
شايعترين عامل كم خوني در سراسر جهان فقر آهن است، چرا كه آهن يكي از اصليترين مواد اوّليه جهت ساخت گلبولهاي قرمز مي باشد. از اين رو كاهش آن موجب كم خوني در بدن مي شود.
ممكن است فقر آهن، در ابتدا به صورت كم خوني بي علامت و يا با علايم خفيف بروز كند، كه در صورت عدم درمان، تبديل به بيماري پيشرفته خواهد شد.
ب. كمبود ويتامين 12B و اسيدفوليك؛
كاهش دريافت اين دو ماده باعث نوعي كم خوني با نام كم خوني با سلولهاي بزرگ مي شود كه جهت درمان نيازمند جايگزيني اين دو ماده خواهد بود.
2. اختلال ساخت گلبولهاي قرمز:
ناشي از بيماريهاي مغز استخوان بوده و خود نيز عاملي براي برخي از سرطانهاي مغز استخوان به حساب مي آيد.
3. اختلالات طحال:
اگر برداشت سلولهاي خوني براي دفع گلبولهاي قرمز فرسوده توسط طحال بيش از حد معمول صورت گيرد؛ بدن دچار كم خوني خواهد شد.
4. اختلال ساختماني گلبولهاي قرمز:
اين اختلال موجب توليد گلبولهاي قرمز شكننده و با اختلال كاركرد، خواهد شد كه اين امر خود از عوامل كم خوني است.
تشخيص
تشخيص كم خوني بسيار ساده و با يك آزمايش خون به نام شمارش گلبولي يا CBC انجام مي شود. در صورتي كه توسط اين آزمايش تشخيص كم خوني قطعي شد، در اين مرحله بايستي دليل كم خوني مشخص شود.
در اين مرحله ميزان آهن خون كه محتمل ترين عامل كم خوني است، بررسي مي شود. ا گر كمتر از حد معمول باشد، تشخيص كم خوني فقر آهن است. در غير اين صورت نياز به بررسي هاي تخصصي بيشتر است. كه مي تواند شامل آزمايشهاي مواد ديگر در خون باشد يا حتي بررسي مغز استخوان از نظر عملكرد و ميزان سلولهاي مختلف باشد. حتي اگر سر نخي از بيماريهاي زمينه اي ديگر در فرد موجود باشد، مي توان با آزمايشهاي بيشتر، وجود يا عدم آنها را نيز اثبات كرد و مشخص كرد كه آيا كم خوني در ارتباط با آن بيماريها هست يا نه؟
درمان
فقر آهن به عنوان مهمترين عامل بايد مورد توجه قرار گيرد:
مصرف قرص هاي فروسولفات كه فقط حاوي آهن بوده و قرصهاي فيفول كه هم حاوي آهن و هم داراي اسيدفوليك مي باشد و نيز ساير تركيبات دارويي آهن دار مؤثر است.
هشدار به هنگام مصرف تركيبات آهن دار؛
1. قرص هاي آهن دار در صورتي كه با ويتامين C مصرف شود، مثلاً همراه آب ميوه يا ميوه هاي تازه، باعث سرعت جذب آهن مي گردد.
2. به هنگام مصرف آهن _ چه به صورت دارو و چه به صورت مواد غذايي آهن دار _ بايد توجه داشته باشيم كه آنها را با مواد داغ مصرف نكنيم. بنابراين مصرف چاي داغ و قهوه داغ بلافاصله پس از غذا، باعث كاهش جذب آهن موجود در آنها مي شود.
3. بايد به طور منظم تمام افراد، خصوصاً كساني كه دچار كم خوني هستند از موادي همچون گوشت، حبوبات و سبزيجاتي مثل اسفناج كه حاوي آهن هستند در برنامه غذايي روزانه خود مصرف كنند.
4. برخي افراد در بعضي از شرايط نيازمند آهن بيشتري نسبت به سايرين بوده و بيشتر مستعد كم خوني هستند، همچون:
كودكان زير سن دوسالگي، دختران در حال بلوغ، زنان باردار.
اين افراد بايستي بيش از اشخاص ديگر مواد پروتئيني و تركيبات آهن دار مصرف كنند تا از بروز كم خوني جلوگيري شود.
اگر عامل كمخوني، فقر آهن نباشد؛ همانطور كه در قسمت تشخيص كم خوني به آن اشاره شد، نيازمند بررسي هاي دقيقتر و بيشتر است. پس از مشخص شدن عامل مي توان با برطرف كردن آن كمخوني را نيز برطرف نمود كه البته نياز به بحثهاي تخصصي و مفصلتري دارد.
اميد است با رعايت نكات ساده مذكور، از كم خوني كه خود نيز زمينه بيماريهاي ديگر مي باشد؛ جلوگيري كنيم.
منبع: ماهنامه نامه جامعه، شماره نهم.