- کار آفرینی و اشتغال را باید با تلاش و کوشش جمعی ایجاد کرد. بدون حمایت عمومی و دغدغه جمعی رسیدن به این هدف امکان ندارد. مسئولین در این میان وظیفه سنگینی بر عهده دارند و آن ایجاد امنیت اقتصادی و ایفای نقش حمایتی است.
اسلام نه آنکه تنها راه سعادت اُخروی باشد؛ بلکه برای دنیا نیز سعادت آفرین است. در تعالیم اسلامی سفارش‌های زیادی برای بهبود فضای کسب و کار و اشتغال وارد شده است. امسال که به عنوان سال اقتصاد مقاومتی، تولید و اشتغال نامگذاری شده، بازخوانی آن مؤلفه‌ها در متون دینی و عمل طبق آن می‌تواند مهمترین رویکرد سالانه ما باشد. از این رو، در این یادداشت به چهار سفارش دینی در زمینه اشتغال می‌پردازیم.
۱- تلاش جمعی و با تمام قدرت
کار و تلاش همواره در تعالیم اسلامی جایگاه خاص و ویژه‌ای داشته است. اسلام برای کوشش هیچ حد، مرز و نهایتی را معلوم نکرده و حتی آن را راهگشا دانسته است. خداوند فرموده است: «وَ جَاهِدُواْ فىِ اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ[حج/۷۸]در راه خداوند چنان كه بايد تلاش كنيد.» و در آخرین آیه از سوره عنکبوت آمده است: «وَ الَّذِينَ جَاهَدُواْ فِينَا لَنهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا وَ إِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِين[عنکبوت/۶۹] كسانى را كه در راه ما کوشش كنند، به راههاى خويش هدايتشان مىكنيم، و خدا با نيكوكاران است.» در طرف مقابل تنبلی و کسالت یا تن پروری هیچ جایی در سبک زندگی مؤمنانه ندارد. این مهم در احادیث و سفارش‌های معصومین(علیهم‌السلام) بارها و بارها وارد شده است. امام کاظم(علیه‌السلام) فرمودند: «قَالَ أَبِي لِبَعْضِ وُلْدِهِ إِيَّاكَ وَ الْكَسَلَ وَ الضَّجَرَ فَإِنَّهُمَا يَمْنَعَانِكَ مِنْ حَظِّكَ مِنَ الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ[۱] پدرم به برخی از فرزندانش فرمود: از تنبلی و بی‌حوصلگی بپرهیزید که همانا آن دو مانع بهره‌ات از دنیا و آخرت می‌شود.» برای ایجاد اشتغال و تولید نیاز است که به تلاش و کوشش همگانی بپردازیم. هر کس در هر مسئولیت و جایگاهی که دارد ذهن و فکرش را معطوف به این مسئله کند. خیلی از افراد جامعه ما می‌توانند کارآفرین باشند؛ برخی نیز می‌توانند خود برای خود، کار و اشتغال ایجاد کنند؛ فقط کافی است کمی به اطراف، سرمایه‌ها و توانایی‌ها بیشتر توجه کنند. اما آنچه وظیفه همگانی است تلاش و کوشش حداکثری مردم و مسئولین برای این مهم است.
۲- اهمیت استفاده از دسترنج و خود اشتغالی
اگر هر فرد مسلمانی اولویت خویش را در تأمین شغل برای خویش قرار دهد؛ دیگر فردی بیکار نخواهد بود و تولید کشور اسلامی رونق می‌پذیرد. در مقوله کار و اشتغال، احادیث دو نوع کار و شغل را در مقابل یکدیگر قرار داده‌اند: اجیر دیگری شدن و استفاده از دسترنج شخصی. در ایران کنونی بیشتر به دنبال اجیر شدن و اشتغال در دولت یا کارخانه‌ها و شرکت‌ها هستند در حالی که سفارش دینی نوع دیگر را ارزشمند دانسته است.عمار ساباطی خدمت امام صادق(علیه‌السلام) می‌رسد و از ایشان می‌پرسد: شخصی می‌تواند خود اشتغالی داشته باشد و اگر خود را اجیر و مزد بگیر دیگری کند باز به همان اندازه درآمد خواهد داشت. در چنین حالتی وظیفه چیست؟ امام در پاسخ فرمودند: «لَا يُؤَاجِرْ نَفْسَهُ وَ لَكِنْ يَسْتَرْزِقُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ يَتَّجِرُ فَإِنَّهُ إِذَا آجَرَ نَفْسَهُ حَظَرَ عَلَى نَفْسِهِ الرِّزْق[۲] مزد بگیر نشود بلکه از خداوند بزرگ روزی طلبد و دست به تجارت زند زیرا اگر اجیر شود، مانع روزی خود شده است.» استفاده از دسترنج به جای وابستگی به دستمزد در تعالیم اسلامی جایگاه ویژه‌ای دارد. پیامبر اکرم(صلیاللهعلیهوآله) درباره آن فرمودند: «مَن أکَلَ مِن کَدِّ یَدِهِ مَرَّ عَلی الصِّراطِ کَالبَرقِ الختطِف[۳] هرکه از دسترنج خود بخورد، مانند برق جهنده از صراط بگذرد.» و فرمودند: «مَن أکَلَ مِن کَدِّ یَدِهِ نَظَرَ اللهُ ألَیهِ بالرَّحمَةِ ثُمَّ لا یُعَذِّبُهُ أبَداً[۴] هرکه از دسترنج خود بخورد خداوند با نظر رحمت به او بنگرد و هرگز عذابش نکند.» جلب نظر الهی در دنیا، ضامن موفقیت و در آخرت ضمانتی برای سعادت است. دو دستاورد پر اهمیتی که در سایه استفاده از دسترنج و خود اشتغالی به دست می‌آید.
۳- وظیفه مسئولین و دولتمردان، کسب رضایت عمومی
مسئولین و دولتمردان وظیفه دارند توده‌های عمومی مردم را از خود راضی کنند. آنها نمی‌بایست دست به کاری بزنند که موجب گلایه مردم باشد. پشتوانه مردمی بهترین و تنها حامی حکومت‌هاست. از این رو امام علی(علیه‌السلام) به مالک اشتر سفارش کرده‌اند: «أَشْعِرْ قَلْبَكَ اَلرَّحْمَةَ لِلرَّعِیَّةِ وَ اَلْمَحَبَّةَ لَهُمْ وَ اَللُّطْفَ بِهِمْ... فَإِنَّكَ فَوْقَهُمْ وَ وَالِی اَلْأَمْرِ عَلَیْكَ فَوْقَكَ وَ اَللَّهُ فَوْقَ مَنْ وَلاَّكَ وَ قَدِ اِسْتَكْفَاكَ أَمْرَهُمْ وَ اِبْتَلاَكَ بِهِمْ [۵] مهربانى به رعیت و دوست داشتن آنها و لطف در حق ایشان را شعار دل خود ساز... زیرا تو برتر از آنها هستى و ، آنكه تو را بر آن سرزمین ولایت داده ، برتر از توست و خداوند برتر از كسى است كه تو را ولایت داده است . ساختن كارشان را از تو خواسته و تو را به آنها آزموده است.» یکی از مهمترین و بهترین کارهایی که مسئولان را محبوب قلب مردم قرار می‌دهد؛ بهبود شرایط کسب و کار و تأمین امنیت آنان است. در سایه امنیت است که امید به کسب و کار ایجاد می‌شود و بدون امنیت اقتصادی و شفافیت قوانین و مقررات کاری، امکان سرمایه گذاری از بین می‌رود. اگر بنا باشد مردم به کارآفرینی بپردازند؛ مسئولین نیز باید عدالت سازمانی و رفتاری را داشته باشند و نسبت به این مردم دلسوز باشند.
۴- صلاح مردم در چیست؟
مردم در جامعه اسلامی تا پای جان حاضر به دفاع از نظام اسلامی هستند و این مسئولان و صاحبان قدرت هستند که باید قدر این امت را بدانند. مسئولان، سرمایه‌های عمومی و مالیات‌ها را در اختیار دارند و از آنها می‌توانند برای اصلاح امور معیشتی و اُخروی مردم استفاده کنند و باید بدانند در این استفاده از منابع، می‌بایست اولویت در مصارف مهمتر و ضروری باشد. حضرت امیر المؤمنین می‌فرمایند: «وَ تَفَقَّدْ أَمْرَ الْخَرَاجِ بِمَا يُصْلِحُ أَهْلَهُ فَإِنَّ فِي صَلَاحِهِ وَ صَلَاحِهِمْ صَلَاحاً لِمَنْ سِوَاهُمْ وَ لَا صَلَاحَ لِمَنْ سِوَاهُمْ إِلَّا بِهِم ْلِأَنَّ النَّاسَ كُلَّهُمْ عِيَالٌ عَلَى الْخَرَاجِ وَ أَهْلِهِ وَ لْيَكُنْ نَظَرُكَ فِي عِمَارَةِ الْأَرْضِ أَبْلَغَ مِنْ نَظَرِكَ فِي اسْتِجْلَابِ الْخَرَاجِ لِأَنَّ ذَلِكَ لَا يُدْرَكُ إِلَّا بِالْعِمَارَةِ وَ مَنْ طَلَبَ الْخَرَاجَ بِغَيْرِ عِمَارَةٍ أَخْرَبَ الْبِلَادَ وَ أَهْلَكَ الْعِبَادَ وَ لَمْ يَسْتَقِمْ أَمْرُهُ إِلَّا قَلِيلا[۶] در مالیات دقت کن به گونهاى كه به صلاح مالیات دهندگان باشد . زیرا صلاح كار آنها به صلاح دیگران است و دیگران حالشان نیكو نشود، مگر به نیكوشدن حال خراجگزاران، زیرا همه مردم روزی خوار خراج و مالیات دهندگان هستند ولى باید بیش از تحصیل خراج در اندیشه زمین باشى، زیرا مالیات حاصل نشود، مگر به آبادانى زمین و هر كه خراج طلبد و زمین را آباد نسازد، شهرها و مردم را هلاك كرده است و كارش استقامت نیابد، مگر اندكى. » در این عبارت به روشنی می‌بینیم که امام تا چه اندازه به فکر مردم بوده و به آباد کردن کشور ارزش و بها داده‌اند. ایشان خون حیات بخش کشور را مالیات و دریافت مالیات را مشروط به آباد بودن کشت و کار دانستند. در نهایت همه سعی و تلاش‌ها را برای تأمین صلاح مردم برشمردند.
کلام آخر
مسئولان با رعایت صلاح مردم و مهربانی و دلسوزی نسبت به آنان، می‌توانند این اطمینان را در جامعه پدید آورند که حامیان خوبی هستند. در چنین حالتی است که آنها در کار آفرینی و خود اشتغالی نقش آفرین می‌شوند. نه تنها کار یک عبادت است بلکه ایجاد شغل و بهبود فضای کسب و کار نیز مورد پسند دین متعالی اسلام است.
پی‌نوشت
[۱]- الكافي، كلينى، محمد بن يعقوب بن اسحاق، دار الكتب الإسلامية، تهران، ۱۴۰۷ ق، ج۵، ص۸۵.
[۲]- همان، ج۵، ص۹۰.
[۳]- جامع الاخبار، شعیری، محمد بن محمد، مطبعه حیدریه، نجف اشرف، ۱۳۷۴، حدیث ۱۰۸۵، ص۳۹۰.
[۴]- همان، حدیث ۱۰۸۷.
[۵]- نهج البلاغة، شريف الرضى، محمد بن حسين، هجرت، قم، ۱۴۱۴ ق، ص۴۳۶.
[۶]- همان.