جنگ در آذربایجان، یکی از سخت‌ترین نبردهای خونینی است که قبل از ظهور امام مهدی (عج) شکل خواهد گرفت و کشورهای زیادی را درگیر خواهد نمود.
در روایتی از امام صادق (علیه‌السلام) درباره نشانه‌های ظهور، سخنی از روشن شدن آتش جنگ در آذربایجان به میان آمده که حضرت، آن جنگ را بسیار سخت توصیف کرده و شیعیان را در این هنگام، سفارش به خانه‌نشینی و عدم اظهار موافقت یا مخالفت درباره این جنگ نموده است.
امام (علیه‌السلام) شیعیان را در این وقت به انتظار و آمادگی برای ملحق شدن به فرستاده خداوند توصیه می‌کند که در صورت آغاز فعالیت مهدی موعود، به سوی او بشتابند. بعضی تلاش می‌کنند تا محدوده آذربایجان را به یمن، اوکراین، ارمنستان، تفلیس گرجستان و ... کشانده و در نتیجه آتش و جنگ سخت بین روسیه و اوکراین را مصداق بارز این روایت شمرده و از آن به عنوان «آتش آذربایجان قبل از ظهور» یاد کنند. برخی نیز با به سُخریه گرفتن این دیدگاه آن را از باورهای خرافی شیعه شمرده‌‌اند.
آن‌چه از این ادعا به ذهن متبادر می‌شود این است که آیا آذربایجانی که در روایات بدان اشاره شده در گذشته وجود داشته است؟ در صورت وجود چنین منطقه‌ای، محدوده و قلمرو آن شامل چه مناطقی می‌شد؟ چنین روایاتی از جهت سندی و محتوایی آیا قابل اعتماد و استناد می‌باشد؟ بر فرض صحت روایت آیا می‌توان جنگ بین روسیه و اوکراین یا عربستان و یمن را مصداق این روایات شمرد؟
برای پاسخ به این سؤالات لازم است تا این موضوع را تحت چند عنوان مورد تحلیل و بررسی قرار دهیم:
1. روایت‌شناسی آتش آذربایجان قبل ظهور
روایت آتش در آذربایجان قبل ظهور، در منابع روایی و با محتواهای مختلفی بیان شده است. در برخی روایات از جنگ میان فرزندان عبّاس با جوانان ارمنستان و آذربايجان سخن به میان آمده که در آن انسان‌های زیادی كشته می‌شوند ... و این جنگ به قدری سخت گزارش شده که به مرگ سرخ و طاعون آميخته تعبیر شده است.[1]
در برخی روایات از خروج فردی به نام «سَروسی» یاد شده که فتنه بزرگی را از آذربایجان شروع و به دیگر مناطق مانند ایران می‌کشاند و این فتنه چنان سخت و بحرانی شود که منجر به پیری زود‌رس کودکان می‌شود ... در این هنگام حضرت ظهور خواهد کرد و منتظران به او ملحق می‌شوند ... .[2]
پاره‌ای از روایات نیز از جنگ سخت بین دو جبهه مخالف اسلام در آذربایجان سخن به میان آورده که گسترش آتش آن شهرهای مختلفی را در بر می‌گیرد و در این هنگام شیعیان به صبر و انتظار و پیوستن به سپاه او در هنگام قیام سفارش شده‌اند.[3]
2. بررسی روایات از جهت سندشناسی
روایات از جهت سندی برخی ضعیف[4] و برخی صحیحه و موثقه هستند. روایتی که مدعی بر آن استناد جسته به دو طریق از نعمانی نقل شده است.[5] یکی از طریق «ابی حمزه بطائنی» از امام صادق (علیه‌السلام) نقل شده که چون در دوران استقامت بوده حدیث موثق است.[6] سند دوم را نعمانی از وهیب بن حفص از ابوبصیر نقل می‌کند که در این صورت حدیث صحیحه خواهد بود.
3. بررسی روایات از جهت محتوایی
روایات از جهت محتوایی نیز مختلف بیان شده است. در برخی احادیث از فتنه بین عباسیان و جوانان ارمنستان سخن به میان آمده، برخی تنها از آتش سخت در آذربایجان سخن به میان آمده و هیچ اشاره‌ای به شرکت کنندگان در این جنگ نشده، برخی نیز از خروج فردی به نام سروسی یاد نموده که از آذربایجان فتنه را آغاز و در ایران با جنگ سخت گسترش می‌دهد.
اگر چه این تشویش در محتوا اعتبار روایات را کم می‌کند، اما با توجه به صحیحه بودن یکی از این روایات می توان دیگر روایات را که از جهت محتوایی ضعیف بوده اما از جهت معنایی نزدیک به این روایت بوده تفسیر و توجیه نمود. بنابر این جنگ از آذربایجان شکل خواهد گرفت و به دیگر نقاط سرایت خواهد نمود و در این میان قدرت های زیادی نیز حضور خواهد داشت.
الف) نسخه‌شناسی گذاره «آتش آذربایجان» قبل ظهور
بیشتر منابع روایی به آتش آذربایجان تصریح نموده «لابد لنار»؛ اما در بعضی منابع روایی متأخر مانند بحار الانوار علامه مجلسی به جای «لابد لنار» «لابد لنا» آمده است.[7] به نظر می‌رسد «لنا» همان «لنار» باشد که علامه به اشتباه آن را ثبت و ضبط نموده است. زیرا ایشان روایت را از کتاب «الغیبة» نقل می‌کند و در این منبع حدیثی «نار» ضبط شده است، علاوه بر این‌که در منابع دیگر مثل «اثبات الهداة» که نویسنده آن هم دوره علامه بوده نیز «لنار» ثبت شده است.[8]
ب) محدوده قلمروی جغرافیایی آذربایجان تاریخی
این روایات نشان می‌دهد که آذربایجان در گذشته وجود داشته و به نظر می‌رسد محدوده وسیعی را نیز شامل می‌شد. چنان که منابع جغرافیایی محدوده آن را از اردبیل، آذربایجان غربی و شرقی تا مناطقی همچون اَرَّان و جمهوری آذربایجان تا برزند (تفلیس) گرجستان در قلب قفقاز شمرده و حتی برخی محدوده وسیعی از جنوب غربی روسیه و شمال شرقی ترکیه تا سواحل دریای سیاه (بحر القرم) متصل به جزیره کریمه و تا مرزهای امپراطوری بیزانس (روم شرقی) امتداد داده‌اند.[11]
بنابراین هرچند به طور دقیق نمی توان ناحیه خاصی را برای آغاز جنگ در آذربایجان معرفی کرد اما قدر متیقّن این است که جنگ در محدوده سرزمین «آذربایجان تاریخی» که تا سواحل دریای سیاه امتداد داشته شکل خواهد گرفت. البته امروزه به سبب تغییر مرزهای جغرافیای در طول تاریخ، مرزبندی مشخص و دقیق این مناطق و تفکیک این مناطق از یکدیگر، بسیار سخت و دشوار است و نمی‌توان هر کشوری را داخل در محدوده تاریخی آذربایجان شمرد.
ج) آتش آذربایجان حاکی از جنگ‌های نظامی بین قدرت‌های استکباری
مراد از آتش در این روایت به قرینه وقوع جنگ در منطقه ارمنیه و آذربایجان جنگ نظامی بوده که دامنه این آتش خروشان شهرهای دیگر را نیز می‌گیرد.[9] از جمع بندی روایات استفاده می‌شود که صدور جنگ از منطقه آذربایجان شکل می‌گیرد و در ادامه به سایر مناطق سرایت می‌کند به گونه‌ای که هیچ چیزی یارای ایستادگی در برابر آن آتش جنگ را ندارد، چنان‌که در برخی روایات از گسترش آن در ایران و برخی مناطق دیگر سخن به میان آورده‌اند.[10]
البته از آن جایی که در این روایت به شیعیان سفارش شده تا در این جنگ شرکت نجسته و اظهار نظر درباره آن نکنند استفاده می‌شود که شرّ و فتنه جنگ، گریبان‌گیر کشورهایی خواهد شد که در این جنگ وارد شده‌اند.
از جمع بندی سخنان نتیجه می‌شود بر فرض صحت سند و محتوای آن، شعله ور شدن آتش در آذربایجان قبل ظهور قطعی است هرچند نمی توان از جزئیات و زمان آن به طور قطع سخن گفت. مراد روایت از شعله ور شدن آتش جنگ بین قدرت‌های استکباری است که امنیت را از جهان سلب نموده و جنگ را از آذربایجان تاریخی نه آذربایجان کنونی به سایر مناطق کشانده و طوفانی خونین به پا خواهد نمود.
بی گمان شعله ور شدن آتش در سایر کشورها و عدم موافقت بر آتش بس بین قدرت‌های درگیر جنگ، ناشی از تضاد منافع قدرت‌ها و استفاده از سلاح‌های جنگی قول‌آسا و مخربی است که آتش آن دامنه کشورهای زیادی را در خواهد نورد. عدم ورود و اظهار نظر شیعیان به این جنگ تا حدود زیادی می‌تواند امنیت جانی و مالی آنها را تأمین کند زیرا حضور آنها در این جنگ هیچ منافع مادی و معنوی را برایشان در پی نخواهد داشت.
البته این نکته نیز قابل ذکر است که در اتفاقات و علائم قبل از ظهور ممکن است «بداء» صورت پذیرد؛ به این معنا که ممکن است با تغییر شرایط، آن اتفاقی که در روایات به آن وعده داده شده محقق نشود.
پی‌نوشت:
1. ابن عقده کوفی، فضائل امیرالمؤمنین(ع)ٌ 104؛ نعمانی، الغیبة، ص 149.
2. شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ج 2، ص 469.
3. نعمانی، الغیبة، ص 194؛ مجلسی، بحار الانوار، ج 52، ص 135.
4. روایتی که به فتنه بین فرزندان عباس و جوانان ارمنستان اشاره دارد به سبب وجود کعب الاحبار یهودی در اسناد حدیث، ضعیف شمرده شده است و نمی توان به آن اعتماد و استناد جست.
5. همان، الغیبة، ص 194 و 263.
6. در سند این روایت أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِيدٍ ابْنُ عُقْدَةَ الْكُوفِيّ؛ أَحْمَدُ بْنُ يُوسُفَ بْنِ يَعْقُوبَ الْجُعْفِيُّ؛ إِسْمَاعِيلُ بْنُ مِهْرَان؛ الْحَسَنُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَة عن أَبِيه عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ البطائنی؛ وُهَيْبِ بْنِ حَفْصٍ و أَبِي بَصِير وجود دارد که همگی ثقه هستند. تنها علی بن حمزه بطائنی مورد بحث بوده که برخی وی را به سبب واقفی بودن ضعیف و گروهی او را ثقه می دانند. شیخ طوسی روایات وی را در دوران استقامت عقیده و قبل از واقفی شدن ثقه می‌دانند. العدة فی اصول الفقه، ج 1، ص150-151.
7. مجلسی، بحارالانوار، ج 52، ص 135، 294.
8. حر عاملی، اثبات الهداة، ج 5، ص 158.
9. نعمانی، الغیبة، ص147.
10. همان، کمال الدین و تمام النعمة، ج 2، ص 469.
11. حموی، معجم البلدان، ج1، ص 128 - 129؛ اصطخری، مسالک الممالک، ص 181؛ ابوالفداء، تقوم البلدان، ص 440 و ... .
مسأله ظهور از جمله مسائل قطعی است که سایر ادیان، نحله‌ها و مذاهب بر آن تصریح نموده‌اند. یکی از مسائل مهم قبل از ظهور، جنگ‌های خونینی است که بین قدرت‌های جهانی رخ خواهد داد. بنابر روایاتی آتش بین قدرت‌ها در آذربایجان، مصداقی از این جنگ‌ها است که در آخر الزمان شکل خواهد گرفت و دامنه آن بسیاری از کشورها را فرا خواهد گرفت. شیعیان در این زمان به عدم حضور و عدم اظهار نظر درباره این جنگ‌ها سفارش شده‌اند.