راه های نجاتی كه در دنيا از طرق مادی وجود دارد هيچ كدام در آخرت كارساز نيست، نه بيع و معامله و نه دوستان مادی اين جهان؛ زيرا آنها نيز به نوبه خود گرفتار اعمال خويش هستند و نه شفاعت در آنجا به حال شما سودی دارد؛ زيرا شفاعت الهی در سايه كارهای الهی انجام می‌گيرد كه انسان را شايسته شفاعت می‌كند و شما آن را انجام نداده‌ايد. و اما شفاعت های مادی كه با مال و ثروت در اين دنيا كارساز بود، در آنجا وجود نخواهد داشت. لذا با ترك انفاق و انباشتن اموال و بخل نسبت به ديگران، تمام درهای نجات را به روي خود نبنديد.[1] بخل و خودداری از انفاق، باعث می‌شود مال و ثروت شما بعد از مرگ به بازماندگان برسد كه در اكثر موارد، سودی به حال شما ندارد.
رسول اكرم صلی الله علیه و آله خطاب به اصحابش می‌فرمايد: «كدام يك از شما مال وارثش را بيشتر از مال خود، دوست دارد؟ اصحاب عرض كردند: ای رسول خدا! هيچ يك از ما نيست مگر اين كه مال خودش را بيشتر از مال و دارايی وارثش دوست دارد. حضرت فرمود: مال هر كس همان است كه برای آخرت پيش می‌فرستد، و مال وارثش آن است كه پس از خود برجای می‌گذارد.»[2]
حال انسان باچه هدف و نيتی به سمت كارهای خير، حركت كند تا از آثار آن، حظ و بهره كافی داشته باشد؟ براي بهره مندی از آثار ارزشمند انفاق و نيكوكاری، رعايت چند نكته لازم و ضروری است:
الف:رضاي خداوند
اولين اصلی كه در باب انفاق بايد رعايت شود توجه به رضای خداوند است. جلب رضايت خداوند در هر كاری، فرع بر چند مسئله از جمله ايمان و اعتقاد به خدا، پيامبرصلی الله علیه و آله و ائمه علیه السلام و رعايت احكام و قوانين الهي است.
اگر انسان از لحاظ اعتقادی مشكل داشته باشد و يا در حوزه عمل و رعايت احكام و قوانين الهی و دينی مثل نماز، روزه و... كوتاهی نموده، راه گناه و معصيت را درپيش گيرد، و يا از راه‌های نامشروع و غيرقانونی سود و سرمايه جمع آوری نموده و درآمد داشته باشد، انفاق چنين انسان هايی مورد قبول و پذيرش حق تعالی قرار نخواهد گرفت.
خداوند با صراحت اعلام می‌دارد: «بگو؛ چه با رغبت و چه با بي ميلی انفاق كنيد، هرگز از شما پذيرفته نخواهد شد چرا كه شما گروهی فاسق هستيد و هيچ چيز مانع پذيرش انفاق های آنان نشد جز اين كه به خدا و پيامبرش كفر ورزيدند و جز با حال كسالت نماز به جا نمی‌آورند و جز با كراهت انفاق نمی‌كنند».[3]اگر انسان در كارهای خير مثل انفاق، توجه به رضای خداوند نداشته باشد، جز زحمت، چيز ديگری نصيب او نخواهد شد.
ب: پاكيزگي در انفاق
دومين اصلی كه در باب انفاق، بايد رعايت شود؛ اين است كه اشيا و اموال را كه پاكيزه و دوست داشتنی است، انسان در راه خدا انفاق كند اين مطلب را خداوند در سوره آل عمران می‌فرمايد: «هرگز به حقيقت نيكوكاری نمي رسيد مگر اينكه از آنچه دوست مي داريد در راه خدا انفاق كنيد، و آنچه انفاق می‌كنيد خداوند از آن باخبر است.»
امام صادق علیه السلام در پاسخ سؤالي از آيه «ولاتيمموا الخبيث منه تنفقون؛ [4] و براي انفاق به سراغ قسمت هايی كه ناپاك است نرويد» می‌فرمايد: «مردم زمانی كه اسلام آوردند درآمدهايی از ربا و اموال حرام در اختيار داشتند و افراد به سراغ اين درآمدها در بين دارايی‌های خود می‌رفتند و آنها را صدقه می‌دادند، اما خداوند آنان را از اين كار نهی فرمود. صدقه دادن جز از درآمد پاك و حلال درست نيست.»61
در تفسير مجمع البيان از علی علیه السلام نقل می‌كند كه حضرت فرمود: «اين آيه درباره كساني نازل گرديد كه به هنگام انفاق خرماهای خشك و كم گوشت و نامرغوب را با خرمای خوب مخلوط می‌كردند و بعد انفاق می‌نمودند به آنها دستور داده شد كه از اين كار بپرهيزند.»[5] اين دو شان نزول هيچ‌گونه منافاتی با هم ندارند و ممكن است آيه در مورد هر دو دسته نازل شده باشد، كه يكی ناظر به پاكی معنوی و ديگری ناظر به مرغوبيت مادی و ظاهری است.[6]
از آنجا كه بعضی از مردم، عادت دارند هميشه از اموال بی‌ارزش و آنچه تقريبا از مصرف افتاده و قابل استفاده خودشان نيست، احسان می‌كنند و اين گونه احسان علاوه بر اينكه سود چندانی به حال نيازمندان ندارد، نوعی اهانت و تحقير نسبت به آنها است، و موجب تربيت معنوی و پرورش روح انسانی نيز نمی‌باشد، اين جمله با صراحت، مردم را از اين كار نهی می‌كند و آن را با دليل لطيفی همراه می‌سازد و آن اينكه شما خودتان حاضر نيستيد اين گونه اموال را بپذيريد؛ مگر از روي كراهت و ناچاري؛ چرا درباره برادران مسلمان، و از آن بالاتر خدايي كه در راه او انفاق مي كنيد و همه چيز شما از او است، راضي به اين كار مي شويد؟
در حقيقت، آيه به اين نكته اشاره می‌كند كه انفاق در راه خدا، يك طرفش مؤمنان نيازمندند، و طرف ديگر خدا، و با اين حال اگر اموال پست و بي ارزش انتخاب شود، از يك سو تحقيري است نسبت به نيازمندان كه ممكن است علي رغم تهيدستي مقام بلندي از نظر ايمان و انسانيت داشته باشند و روحشان آزرده شود و از سوي ديگر بي ادبي نسبت به مقام پروردگار است.[7]
ج:انفاق بدون منت
سومين اصلی كه در باب انفاق بايد در نظر گرفته شود، دوری از منت گذاری و پرهيز از آزار و اذيت است. انفاق اگر با آزار و اذيت و منت گذاری همراه باشد، هيچ سودی به حال انسان نخواهد داشت.
خدای سبحان مؤمنان را مورد خطاب قرار داده می‌فرمايد: «يا ايهاالذين ءامنوا لاتبطلوا صدقتكم بالمن و الاذي...؛ای كسانی كه ايمان آورده ايد! بخشش‌های خود را با منت و آزار، باطل نسازيد!»[8]
از امام صادق علیه السلام روايت شده است كه: «هر كس به مؤمنی خوبی كند پس از آن؛ او را با سخن ناهنجار خود، برنجاند و يا بر او منت گذارد، صدقه خود را باطل كرده است.»[9]
منابع:
[1]:[تفسير نمونه، ج2، ص .258]
[2]:[الامالي، ص 915]
[3]:« قُلْ أَنفِقُوا طوْعاً أَوْ كَرْهاً لَّن يُتَقَبَّلَ مِنكُمْإِنَّكُمْ كنتُمْ قَوْماً فَسِقِينَ، وَ مَا مَنَعَهُمْ أَن تُقْبَلَ مِنهُمْ نَفَقَتُهُمْ إِلا أَنَّهُمْ كفَرُوا بِاللَّهِ وَ بِرَسولِهِ وَ لا يَأْتُونَ الصلَوةَ إِلا وَ هُمْ كسالي وَ لا يُنفِقُونَ إِلا وَ هُمْ كَرِهُونَ[سوره توبه/ آیه 53 و 54]
[4]:[بقره 762]
[5]:[تفسير مجمع البيان، ج2، ص 556]
[6]:[تفسير نمونه، ج2، ص 133]
[7]:[تفسير نمونه، ج2، 333]
[8]:[بقره662]
[9]:[ترجمه الميزان، ج2، ص 816.]