یکی از مهمترین اصولی که والدین در مورد فضای مجازی باید به آن پایبند باشند این است که ابعاد و موارد گوناگون استفاده فرزندانشان از فضای مجازی را مدیریت و کنترل کنند.
مقدمه: یکی از مهمترین معضلاتی که گریبانگیر نسل جوان شده است، این است که اعضای خانواده به بهانه‌های گوناگونی از جمله لزوم ارتباط با عصر تکنولوژی و با خبر بودن از اوضاع جهان، به گونه‌ای تمام وقتشان را صرف پرداختن به برنامه‌های گوناگون فضای مجازی می‌کنند که این زیاده‌روی‌ها موجب این شده است که ارتباط عاطفی میان والدین و فرزندان بسیار کمرنگ شود.
یکی از نمونه‌های بارز زیاده‌روی در پرداختن به فضای مجازی توسط فرزندان، این است که در دید و بازدیدها یا مهمانی‌ها، ارتباطات خلقی و عاطفی به نحو احسن میان اعضای خانواده و فامیل جای خود را به پرداختن بی‌رویه به برنامه‌ها و بازی‌های فضای مجازی داده است. تنها راهکار در مقابل این معضل بسیار بزرگ این است که والدین با برنامه‌ریزی که بر مبنای نرم خویی و با الگو قرار دادن احادیث معصومین علیهم السلام و آیات قرآن کریم باشد، اوقات خاصی برای پرداختن فرزندانشان به فضای مجازی اختصاص دهند، به طور مثال والدین باید وقت مناسبی را برای صبحانه و ناهار و شام تنظیم کنند که به گونه‌ای باشد که همه دور هم جمع شوند نه اینکه مثلاً پدر خانواده به بهانه اینکه دیر به خانه می‌آید جدای از فرزندان به خوردن ناهار بپردازد، و وقتی که در هنگام خوردن صبحانه و ناهار و شام دور هم جمع هستند والدین نگذارند که فرزندان به فضای مجازی گوشی تلفن همراه خود بپردازند، بلکه در هنگام خوردن این سه وعده، فرزندان آنها را کنار بگذارند و از گفت و گو و پیوندهای عاطفیشان سر سفره غذا لذت ببرند، و والدین این مورد بسیار مهم را به فرزندان خود یاد بدهند که وقتی که به سر سفره می‌آیند گوشی تلفن خود را در حالت سکوت بگذارند و یا فقط به تماس‌هایی جواب دهند که واقعاً ضروری باشد.
یکی دیگر از راهکارهایی که والدین برای از جلوگیری از زیاده‌روی فرزندانشان در فضای مجازی می‌توانند انجام دهند، این است که وقتی که می‌بیند تاثیرات منفی استفاده بی‌رویه از فضای مجازی بیشتر از تاثیرات مثبت آن در فرزندانشان است، مسلماً بهترین راه حل این است که دنبال جایگزینی باشند که این خلأ و معضل بسیار بزرگ در فرزندانشان را جبران کند، یقیناً بهترین راه حل‌ها و راهکارها برای این جایگزینی‌ها، این است که والدین سبک و فرهنگ زندگی‌شان را با سبک و فرهنگ اسلامی تطبیق دهند، در واقع می‌توان گفت که یکی از مهمترین و اساسی‌ترین بنیادهایی که باید در آن سبک و فرهنگ اسلامی اجرا شود، بنیاد خانواده است.
یکی از اساسی‌ترین موارد جایگزینی زیاده روی فرزندان در فضای مجازی و مهمترین راهکار، این است که ارتباطات و گفتگوها میان اعضای خانواده به نحو احسن انجام شود، به گونه‌ای که فرزندان آنچنان با والدین خود راحت باشند و از آنها نترسند که تمامی خواسته‌ها و دغدغه‌هایشان را با والدینشان در میان بگذارند، چرا که این تعاملات و گفتگوهای میان اعضای خانواده است که موجب می‌شود که فرزندان آنقدر در خودشان احساس تنهایی و بی یاوری نکنند که به فضای مجازی پناه ببرند و در استفاده از آن زیاده‌روی کنند، پیامبر عظیم الشأن صلی الله علیه و آله و سلم در مورد اهمیت نشستن پدر خانواده در کنار همسر و فرزندانش می‌فرمایند:«جُلُوسُ المَرءِ عِندَ عِيالِهِ أحَبُّ إلَى اللّه ِ مِنِ اعْتِكافٍ في مَسجِدي هذا»[۱]«نشستن مرد پيش زن و فرزندانش نزد خداوند محبوب تر است از اعتكاف در اين مسجد من».
یکی دیگر از موارد جایگزینی زیاده‌روی فرزندان در فضای مجازی، این است که والدین کاری کنند که چرخه رفت و آمدشان با آشنایان و بستگان و اقوامشان زیاد باشد، چرا که در صورت قطع صله رحم، خانواده منزوی می‌شود و همین موجب می‌شود که فرزندان خانواده احساس تنهایی کنند و به خاطر همین احساس تنهای، به فضای مجازی پناه برده و در استفاده آن زیاده‌روی کنند، حضرت امام جعفر صادق علیه السلام در مورد اهمیت صله رحم می‌فرمایند:«صِلَةُ الاَْرْحامِ تُحَسِّنُ الْخُلُقَ وَ تُسْمِحُ الْـكَفَّ وَ تُطيبُ النَّفْسَ وَ تَزيدُ فِى الرِّزْقِ وَ تُنْسِئُ فِى الاَْجَلِ»[۲] «صله رحم، اخلاق را خوب، دست را بخشنده، جان را پاكيزه، روزى را زياد مى كند و مرگ را به تأخير مى اندازد».
یکی دیگر از موارد جایگزینی زیاده‌روی فرزندان در فضای مجازی این است که والدین به فرزندان خود بیاموزند که دوستانی داشته باشند که متدیّن و شایسته باشند تا در صورت احساس تنهایی با آنان رفت و آمد و ارتباط داشته باشند، چرا که این ارتباط و رفت و آمدشان با دوستان متدین و شایسته موجب می‌شود که از فرط احساس تنهایی به فضای مجازی پناه نبرند و در استفاده از آن زیاده‌روی نکنند، پیامبر عظیم الشأن صلی الله علیه و آله و سلم در مورد اهمیت دوستی و رفت و آمد با دوستان متدیّن می‌فرمایند:«مَن زارَ أخاهُ في بَيتِهِ قالَ اللّه ُ عزّ و جلّ لَهُ : أنتَ ضَيفِي و زائرِي ، عَلَيَّ قِراكَ و قد أوجَبتُ لكَ الجَنَّةَ بِحُبِّكَ إيّاهُ»[۳]«هر كه به ديدن برادر خود در خانه اش رود ، خداوند عزّ و جلّ به او فرمايد : تو ميهمان و زاير من هستى ، پذيرايى از تو به عهده من است و من به پاداش محبّت تو به او، بهشت را بر تو واجب كردم».
یکی دیگر از موارد جایگزینی زیاده‌روی فرزندان در فضای مجازی این است که والدین بستر سرگرمی‌ها و تفریحات سالم فرزندانشان را فراهم آورند و این تفریحات و سرگرمی‌ها به گونه‌ای باشد که خود والدین نیز در کنار فرزندانشان به انجام تفریح و خوشگذرانی بپردازند، وقتی که والدین به سر سرگرمی‌ها و تفریحات سالم را برای فرزندانشان فراهم کنند موجب این می‌شود که فرزندان از سر بی‌حوصلگی به بازی‌های بیهوده فضای مجازی پناه نبرند و در آن زیاده‌روی نکنند، پیامبر عظیم الشأن صلی الله علیه و آله و سلم در مورد اهمیت سرگرمی و تفریح در خانواده می‌فرمایند:«اُلهُوا وَ الْعَبُوا فَإنّي أَكرَهُ أن يُرى فِي دينِكُم غِلظَةٌ»[۴]«به سرگرمى و بازى بپردازيد ؛ زيرا دوست ندارم در دين شما سخت گيرى ديده شود».
یکی از سیره‌های بسیار زیبای پیامبر عظیم الشأن صلی الله علیه و آله و سلم نیز این بود که با خردسالان خانواده خود بازی می‌کردند، چنانچه در حدیثی چنین آمده است:«كَانَ اَلْحَسَنُ وَ اَلْحُسَيْنُ يَرْكَبَانِ ظَهْرَ اَلنَّبِيِّ وَ يَقُولاَنِ حُلْ حُلْ وَ يَقُولُ نِعْمَ اَلْجَمَلُ جَمَلُكُمَا»[۵]« امام حسن و حسین علیهما السلام بر پشت نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلم سوار می‌شدند و می‌گفتند: حرکت کن! نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلم نیز می‌فرمودند: شتر شما، خوب شتری است».
و نیز پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم در مورد نحوه بازی کردن با خردسالان می‌فرمایند:«مَن كانَ عِندَهُ صَبِيٌّ فَليَتَصابَّ لَهُ»[۶]«هر کسی که در کنار کودکی است باید با وی چون کودکان رفتار کند».
و نیز حضرت امام علی علیه السلام در این مورد می‌فرمایند:«مَن كانَ لَهُ وَلَدٌ صَبا»[۷]«هر كه بچه اى دارد ، بچگى كند (با او كودكانه رفتار كند)».
یکی از مهمترین اصول نظارت و مدیریت والدین بر استفاده فرزندان از فضای مجازی، این است که اگر برنامه‌هایی از فضای مجازی دارای محتویات و فضاهایی هستند که با حرایم شرعی و عرفی منافات دارند، حتماً به دنبال جایگزینی از آن برنامه‌ها برای فرزندانشان باشند، به طور مثال محیط فضای مجازی اینستاگرام همواره با ول‌انگاری‌ها و هنجار شکنی‌های دینی و عرفی همراه است که مسلماً استفاده آنها برای فرزندان را با مشکلاتی روبرو می‌کند، بهتر است والدین جایگزین این برنامه که مثلاً روبیکا هست را به فرزندانشان پیشنهاد دهند و تمام تلاششان بر این باشد که فرزندانشان از فضاهای مجازی غربی به فضاهای مجازی داخلی رجوع کنند.
البته مسئولین ذی ربط فضاهای مجازی داخلی نیز باید تمام تلاششان بر این باشد که تمامی امکانات برنامه‌های داخلی را به حداکثر برساند و اگر نقاط ضعفی دارند آنها را بهبود بخشند. البته باید این را نیز در نظر داشت که تمامی برنامه‌های خارجی اعم از فیسبوک و توییتر و اینستاگرام و تلگرام نیز در چند سال اول انتشارشان، دچار ضعف‌ها و کمبودهایی بودند که به مرور زمان، این‌ها را برطرف کردند که بهبود این نقایص و کمبودها به مرور زمان در برنامه‌های داخلی نیز اتفاق می‌افتد. البته نباید همیشه به دنبال این باشیم که تمامی برنامه‌های مجازی خارجی حتماً باید جایگزینی در برنامه‌های داخلی نیز داشته باشند، چرا که بسیاری از برنامه‌های مجازی خارجی دارای فساد ساختاری هستند و نمی‌توان جایگزینی در برنامه‌های داخلی برای آنها به وجود آورد.
یکی از اصولی‌ترین و مهمترین موارد مدیریت فرزندان در استفاده از فضای مجازی، این است که تمام تلاش و سعیشان بر این باشد که میان فرزندان و اماکن مذهبی پیوند عاطفی برقرار کنند، چرا که والدین هرچند بتوانند در کنترل فرزندانشان در استفاده از فضای مجازی در داخل خانه، نظارتی مستقیم داشته باشند، اما توان کنترل آنها در خارج از خانه را ندارند، مثلاً ممکن است یکی از همکلاسی‌های آنها در مدرسه گوشی تلفن همراهی را داشته باشد که در آن محتویات مستهجن و نامناسب باشد، اینجاست که باید والدین تمام سعیشان بر این باشد که پایه‌های ایمانی و مذهبی فرزندانشان را محکم کنند، به گونه‌ای که همیشه به اماکن مذهبی مثل مساجد و حسینیه‌ها به چشم پناهگاه نگاه کنند و در این اماکن پیوندشان با خداوند متعال و ائمه اطهار علیهم السلام را عاطفی‌تر و محکم‌تر کنند و همین امر موجب این شود که فکر انجام دادن گناهان که یکی از مصادیق مهم آن، گناهان کبیره ایست که در فضای مجازی موجود است، در وجودشان رخنه نکند. علاوه بر اماکن مذهبی والدین باید فرزندانشان را تشویق به انجام امور عبادی مانند نماز و روزه کنند که در نتیجه آن، یاد خداوند متعال و ائمه اطهار علیهم السلام موجب این شود که به سمت گناهان در فضاهای مجازی نروند.
والدین باید با افزایش بصیرت افزایی و آگاهی و بینش، فرزندانشان را از دسیسه‌های پشت پرده فضاهای مجازی غربی که در مورد انحراف جوانان است، آگاه کنند، و به آنان بیاموزند که تنها راه مقابله با آن دسیسه‌ها، تطبیق اعمال و افعال با در نظر گرفتن بصیرت است. حضرت امام جعفر صادق علیه السلام می‌فرمایند:«اَلْعَامِلُ عَلَى غَيْرِ بَصِيرَةٍ كَالسَّائِرِ عَلَى غَيْرِ اَلطَّرِيقِ لاَ يَزِيدُهُ سُرْعَةُ اَلسَّيْرِ إِلاَّ بُعْداً»[۸]«هر كه بدون بصيرت عمل كند مانند كسى است كه بيراهه ميرود، هر چه شتاب كند از هدف دورتر گردد».
یکی از نکات بسیار مهمی که والدین باید در نظارت و مدیریت خود بر استفاده فرزندان از فضای مجازی داشته باشند، این است که باید این نکته بسیار مهم را در نظر بگیرند که اگر فرزندانشان در استفاده از فضای مجازی زیاده‌روی می‌کنند، نمی‌توان به صورت فی الفور آنان را از استفاده زیاد از فضای مجازی بازداشت، بلکه این باز داشتن، باید به صورت مستمر و از زیاد به کم باشد. ضمن اینکه این کنترل و بازداشتن والدین باید بر مبنای دلسوزی و مهربانی و بر مبنای آموزه‌ها و قوانین اسلامی باشد، و نباید والدین از تنبیه و تحقیر و سرزنش و توهین فرزندانشان استفاده کنند، چرا که این کار در واقع از مصادیق زیاده‌روی در ملامت است که حضرت علی علیه السلام در این مورد می‌فرمایند:«الإفراطُ في المَلامَةِ يَشُبُّ نارَ اللَّجاجَةِ»[۹]«زياده روى در سرزنش، آتش لجاجت را شعله ور مى كند».
و نیز می‌فرمایند:«لا تُحَقِّرنَّ أحَدا مِن المسلمينَ ، فإنَّ صَغيرَهُم عِند اللّه ِ كَبيرٌ»[۱٠]«هرگز هيچ مسلمانى را خوار و حقير مشمار؛ زيرا كوچك آنان هم نزد خداوند بزرگ است».
نتیجه‌گیری: استفاده از فضای مجازی همانگونه که آثار مثبتی نظیر همگام بودن با عصر تکنولوژی و سرعت ورزی در انجام امورات انسان را در بر دارد، به تبع، آثار سوئی نیز دارد که چه بسا این آثار سوء از آثار خوب آن شاید بیشتر باشد، یکی از مهمترین مصادیق آثار سوء فضای مجازی، ترتّب آثار سوء آن بر فرزندان خانواده و نسل جوان است، بنابراین والدین مسئولند که بر نحوه استفاده فرزندانشان از فضای مجازی، نظارت و مدیریت داشته باشند، که این نظارت و مدیریت والدین باید بر مبنای آموزه‌های اسلامی باشد.
پی نوشت
[۱] مجموعه ورام، ورام بن ابی فراس، جلد ۲، صفحه ۱۲۲
[۲] الکافی، محمد بن یعقوب کلینی، جلد ۲، صفحه ۱۵۱، حدیث ۶
[۳] الکافی، محمد بن یعقوب کلینی، جلد ۲، صفحه ۱۷۷
[۴] میزان الحکمه، حدیث ۱۸۳۷۱
[۵] بحارالانوار، جلد ۴۳، صفحه ۲۸۵
[۶] وسائل الشیعه، جلد ۲۱، صفحه ۴۸۶
[۷] الکافی، محمد بن یعقوب کلینی، جلد ۶، صفحه ۵۰
[۸] الکافی، محمد بن یعقوب کلینی، جلد ۱، صفحه ۴۳
[۹] تحف العقول عن آل رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم، حسن بن علی بن شعبه حرانی، صفحه ۸۴
[۱٠] مجموعه ورام، ورام بن ابی فراس، جلد ۱، صفحه ۳۱