ضرورت تهیه اسباب بازی برای کودک

از گذشته های بسیار دور تاکنون، پدیده ای روانی، اجتماعی و زیستی به نام «بازی» برای کسب لذت، آرامش اعصاب، آرامش جسم و روان و گذراندن اوقات فراغت در زندگی انسان ها، به ویژه کودکان و نوجوانان، وجود داشته و بخش جدایی ناپذیر زندگی آنان بوده است.
به باور روان شناسان و جامعه شناسان، بازی و اسباب بازی که عمیقا با زندگی کودکان و نوجوانان پیوند خورده است، در روحیه و تکوین شخصیت آنان، اثر عمیقی دارد.
کودکان و نوجوانان به وسیله بازی و اسباب بازی، نقش های اجتماعی را می آموزند؛ با الگوها و هنجارهای جامعه خود آشنا می شوند؛ ارزش های آن را درونی می کنند و در راستای اجتماعی شدن گام بر می دارند.

بی توجهی والدین و نظارت نداشتن آنان به بازی، باعث می شود کودک به انواع خطرات و آسیب های جسمی، روانی و اخلاقی دچار شود. چه بسیارند کودکانی که در اثر غفلت و فراموش شدن نقش های تربیتی والدین گرفتار خطرات، آفات و انحرافات اخلاقی شده اند. 

اسباب بازی، عامل رشد ذهنی و خلاّقیت کودکان است، ولی نقش خانواده را در این میان نمی توان نادیده گرفت؛ زیرا پدر و مادراند که با انتخاب اسباب بازی های مفید، زمینه استفاده کودک از آنها را فراهم می کنند. شاید پدر و مادر اسباب بازی بخرند، ولی به توانایی های کودک و ویژگی های بازی توجه نکنند و حتی مدتی هرچند کوتاه هم در کنار کودک بازی نکنند، در این صورت ارزشِ کاریِ خاصی که اسباب بازی دارد به کودک منتقل نمی شود.

بازی برای کودک، ضرورت روانی، زیستی  اجتماعی است؛ یعنی ریشه در ساختار روان شناختی، زیست شناختی و اجتماعی نوع بشر دارد. اسباب بازی نیز رکن مهمی در بازی های کودک است. اسباب بازی در کودک شوق و ذوق به بازی به وجود می آورد و بازی را پر محتواتر می کند و در بیشتر موارد به بازی های جدید می انجامد.
در واقع، همان طوری که جسم کودک به غذا و ویتامین های مختلف و مفید نیاز دارد و به کمک آنها رشد می کند، روح و روان او نیز نیازمند تغذیه است و اسباب بازی برای کودک نوعی غذای روحی به شمار می رود. بنابراین، اسباب بازی کودک، چنان چه با دقّت و برطبق اصول روان شناختی و اهداف تربیتی انتخاب شوند، در سلامت روانی و رشد بهنجار او بسیار مؤثر خواهد بود. در اسلام نیز بازی کودک اهمیت ویژه ای دارد و بر هر آن چه در ثمربخش کردن آن نقش داشته باشد، تأکید شده است.

شواهد نشان می دهد که خرید اسباب بازی برای کودک، در جامعه ما، عمومیت یافته است و پدران و مادران می کوشند در حدّ توان برای فرزندشان اسباب بازی بخرند. ولی برخی از والدین، بدون توجه به کارکردهای آموزشی و تربیتی اسباب بازی و تنها با این هدف که مدتی با اسباب بازی، کودک را ساکت یا خوش حال کنند، آن را تهیه می کنند. پدران و مادران باید تهیه اسباب بازی برای کودک را وظیفه خود بدانند و با دقّت هرچه بیشتر، در انتخاب و فراهم کردن اسباب بازی مفید اهتمام ورزند. انتخاب اسباب بازی مناسب، به یادگیری و تکوین شخصیت کودک کمک می کند؛ بر مهارت های جسمی و رشد شناختی و اجتماعی وی می افزاید و به او اعتماد به نفس می دهد.
بسیاری از والدین هنگام خرید اسباب بازی برای کودک نمی دانند چه نوع اسباب بازی انتخاب کنند و آیا انتخاب آنها صحیح است و آیا اسباب بازی خریداری شده برای کودک مناسب است و... برخی دیگر مایل اند اسباب بازی متنوع و گران قیمتی برای کودک خود فراهم کنند.

از نظر روان شناسان، تمایل کودک به بازی و علاقه شدید به اسباب بازی، یکی از علائم سلامت روانی اوست. ازاین رو، انتخاب و تهیه نوع مناسب آن برای کودک در سنین مختلف بسیار مهم است. دقّت و هوشیاری والدین در انتخاب اسباب بازی برای کودک بسیار اهمیت دارد. در نتیجه انتخاب اسباب بازی باید دقت کرد، زیرا اسباب بازی در شکل دادن به تمایلات عاطفی و روانی کودک نقش مهمی دارد. اسباب بازی کودک به طور کلی باید بر اساس ملاک هایی انتخاب شود که به بیان آن می پردازیم؛

۱. متناسب بودن با سنّ کودک
اسباب بازی باید از نظر وزن، اندازه، شکل و... با ویژگی های فیزیکی سن کودک سازگار باشد؛ یعنی والدین باید به رشد فیزیکی کودک توجه کافی داشته باشند. هم چنین بین اسباب بازی و توانایی ذهنی کودک هماهنگی وجود داشته باشد.

۲. سادگی اسباب بازی
ویژگی بسیار مهم دیگر، ساده بودن اسباب بازی است. هرچه اسباب بازی ساده تر باشد، تحرک ذهنی و ابتکاری کودک در مورد آن بیشتر خواهد بود. برای آن که اسباب بازی ارزش روان شناختی داشته باشد، باید از قطعات ساده و متنوعی تشکیل شده باشد تا کودک بتواند آن را دست کاری کند. اسباب بازی خودکار و مکانیکی، فرصت رشد خلاقیت را از کودک می گیرد.

۳. گوناگونی و تنوع در اسباب بازی
انسان دارای استعدادها و توانمندی های گوناگونی است که هریک از آنها برای شکوفا شدن و بروز و ظهور خود نیازمند راه کارها و ابزارهای متنوعی
است. بنابراین، گوناگونی بازی و اسباب بازی، سبب رشد و شکوفایی این استعدادهای مختلف می شود.

۴. اقتصادی بودن اسباب بازی
قیمت اسباب بازی باید در حدّی باشد که بتوان آن را تهیه کرد و از سوی دیگر کودک بتواند به هرنحوی که می خواهد آن را دست کاری کند. متاسفانه اغلب والدین اسباب بازی های گران قیمت برای فرزندان خود تهیه میکنند، که کودک به جای بازی با آن مجبور است آن را در قفسه و کمد نگهداری کند. از زاویه دیگر، اقتصادی بودن اسباب بازی به معنای آن است که به اصطلاح، یک با مصرف نباشد، بلکه چند کودک بتواند دوران کودکی خود را با آنها بگذرانند.

۵.رنگ اسباب بازی
باید اسباب بازی با رنگ های شاد و نشاط آور را انتخاب کرد؛ نه رنگ هایی که سبب افسردگی و دل مردگی می شود.

۶. توسعه دهنده توانایی ها و مهارت های جسمی کودک
اسباب بازی مطلوب، افزون بر پرورش قوای عاطفی، روانی و رشد خلاقیت، باید توانایی کودک را در زمینه استفاده از اعضای بدنش توسعه دهد. بنابراین، برای پرورش تمامی حواس، باید اسباب بازی مناسب را در اختیار کودک قرار داد تا کودک، علاوه بر سرگرمی، به توانایی های جسمی نیز آگاه شود و آنها را به کار اندازد.

۷. پرورش و گسترش دهنده خیال ها و تصورات
اسباب بازی ای که برای کودک تهیه می شود باید بتواند تصورات و خیالات کودک را گسترش دهد.برای نمونه، اسباب بازی ای که رنگ های متنوع و شاد دارد یا نمادی از حیوان یا اشیا و موجودات دیگر مانند هواپیما، ماشین، وسایل منزل و... است، موجب پرورش و گسترش خیالات و تصورات کودک می شود. اسباب بازی ای که کودک را به تفکر وادارد؛ مثل آن که بخشی از آن به صورت پرنده و قسمت دیگر آن دقیقا شبیه ماشین یا هواپیما باشد، برای کودک بسیار جالب است، زیرا تاکنون چنین چیزی را ندیده است.

۸. هم خوانی اسباب بازی با ارزش های فرهنگی جامعه
اسباب بازی باید به گونه ای باشد که ارزش های فرهنگی و اجتماعی جامعه را تقویت کند؛ نه آن که در ستیز با آنها قرار گیرد. یکی از بهترین اهداف و کارکردهای اسباب بازی، انتقال ارزش های فرهنگی و اجتماعی به کودکان است. بنابراین، در کشورهایی که اسباب بازی با اهداف فرهنگی ساخته می شود، یکی از اصلی ترین معیارهای آن، تقویت ارزش های فرهنگی در کودکان است. متخصصان، اسباب بازی ای را طراحی می کنند که آداب و رسوم، لباس، سبک و شیوه رفتاری مورد قبول در آن جامعه را تبلیغ و از ترویج رفتارها و مدل های پوششی بیگانه جلوگیری کند. در کشورهایی مانند هند، چین و مالزی به فرهنگ بومی در ساخت اسباب بازی بیشتر توجه می شود.
یادآوری این نکته ضروری است که اسباب بازی هر کشور برای کودکان همان فرهنگ و همان کشور مطلوب و مفید است. ولی استفاده از آن در فرهنگ ها و کشورهای دیگر می تواند آسیب زا باشد. اسباب بازی ای که در کشور چین، هند و مالزی طراحی و ساخته می شود، هر چند استانداردهای لازم در آن رعایت شده باشد، ممکن است با فرهنگ اسلامی ما سازگاری نداشته و برای کودکان ما پی آمد منفی داشته باشد.
اسباب بازی ای که در جامعه ما طراحی و ساخته می شود، باید فرهنگ بومی و دینی ما را تبلیغ کند. شکل و اندام عروسک و حجاب و آرایش آن باید با معیارهای اسلامی و فرهنگی ما سازگار باشد.
هر چند ممکن است برخی تصور کنند که عروسک اگر بی حجاب باشد، چه پی آمدی خواهد داشت و چه بسا به نظر برخی، مسئله حجاب در اسباب بازی خنده آور باشد. باید توجه کرد که ما نباید از دید خود قضاوت کنیم. ما بزرگ سال هستیم و می دانیم که این عروسک، اسباب بازی است. ولی کودکان تصور دیگری دارند. آنها اسباب بازی را واقعی می دانند. کودک، عروسک را به اندازه خواهر و حتی مادرش دوست دارد و با این تصور، با او رابطه برقرار می کند. از نظر حجاب و... با عروسک همانند سازی می کند و از این رهگذر، با جامعه و دنیای واقعی آشنا می شود. بنابراین، رعایت مسائل فرهنگی و دینی در ساخت و طراحی اسباب بازی کودکان بسیار ضروری و با اهمیت است.

۹. اسباب بازی نباید بیان گر شکل و حرفه خاصی باشد
زیرا فرصت رشد و خلاقیت کودک در زمینه ها و موضوعات دیگر را ازاو سلب می کند. اگر همه اسباب بازی ای که برای کودک تهیه می کنیم، مربوط به یک شغل و حرفه باشد؛ مثلاً مربوط به حرفه نظامی باشد، مثلِ تانک، مسلسل، کلاه پلیس، ماشین پلیس و...،  کودک هم فقط با همان رشته آشنا می شود و چه بسا ممکن است به آن علاقه مند شود و در نهایت از رشته های دیگر به کلی بی خبر بماند.
خریدن اسباب بازی مربوط به آشپزی نیز همین گونه است. بنابراین، باید به گونه ای برنامه ریزی کرد که اسباب بازی مختلف و متنوع تهیه کرد و در اختیار کودک داد. پس اگر یک بار ماشین پلیس خریداری شد، بار دیگر حتما یک اسب، دوچرخه، کلاه ایمنی، وسایل پزشکی و... که مربوط به شغل های دیگر است، برای کودک تهیه کرد. این باعث می شود که کودک با شغل ها و حرفه های متنوع آشنا شود و وقتی بزرگ تر شد به راحتی می تواند یکی از این مشاغل را انتخاب کند. ولی اگر اسباب بازی او محدود به یک شغل خاص باشد، فقط به همان حرفه علاقه مند می شود و اگر زمینه ورودش به آن شغل فراهم نباشد، به آسانی نمی تواند شغل های دیگر را انتخاب کند.

در نتیجه کودک آن چه را که در فرایند بازی یاد می گیرد، به وجود خود می افزاید و این نوع آموزش در رشد شناختی و عاطفی او مؤثر است.
پدیده بازی بر پایه علل، زمینه ها و شرایط، در زمان ها و مکان های گوناگون، از نظر ساختار، درون مایه و کارکرد، شکل های گوناگونی به خود گرفته است. از نیمه دوم قرن بیستم، همراه با پیشرفت صنایع الکترونیکی، بازی ها و اسباب بازی جدید و نسبتا جذّاب به وجود آمدند و مورد استقبال کودکان و نوجوانان در سراسر دنیا، از جمله ایران قرار گرفتند.
گستردگی و گوناگونی روزافزون برنامه ها و بازی های رایانه ای با تبلیغات وسیع و با القای مفاهیم متعدد، به طور چشم گیری در حوزه شناختی کودکان قرار گرفته است که می تواند بر اخلاق و رفتار آنان اثر بگذارد؛ خصوصا آن که بیشتر اسباب بازی ای که در بازار عرضه می شود، ساخت کشورهای خارجی است و در داخل نیز اسباب بازی معمولاً با الگوهای اروپایی تولید می شود.
پرسشی که در این جا مطرح می شود، آن است که در جامعه ای که زیرساخت های فرهنگی آن را باورهای مذهبی تشکیل می دهد و دختران و پسران (زنان و مردان آینده) باید با عفاف وارد جامعه شوند، وجود عروسک های عریان و اسباب بازی ساخت کشورهای خارجی، چه نوع الگوی فرهنگی را القا می کند؟!
بنابراین با توجه به مبتلا به بودن به این مسعله و با نگاهی جامع به این موضوع باید تدابیر لازم اتخاذ شود.