یکی از مهمترین اصول اخلاقی در مورد اموالی که خداوند متعال آنها را در اختیار انسان‌ها قرار داده است این است که حد اعتدال در مصرف آنها رعایت شود، یعنی نه آنقدر نسبت به مصرف شخصی آنها و یا انفاق کردن آنها به دیگران آنقدر سخت بگیریم که به عنوان بخیل محسوب شویم، و نیز نه آنقدر در مصرف شخصی و یا انفاق زیاده‌روی کنیم که دیگر تمام اموال خود را ببخشیم و خودمان از آن بی‌بهره بمانیم و به تبذیر مبتلا شویم.
مقدمه: به طور کلی تبذیر که تنها مربوط به اموال دنیوی است یعنی اینکه آنها را با مصرف در راه معصیت فاسد گردانیم و یا اینکه با انفاق بیش از حد خودمان را از مصرف آنها بی‌بهره بگذاریم.
متاسفانه در عصر کنونی شاهد این هستیم که خیلی‌ها برای چشم و همچشمی و خودنمایی و یا پرداختن به معاصی اموالی که خداوند متعال در نزد آنها به ودیعه گذاشته است را به بدترین شکل ممکن هدر می‌دهند، این‌ها همه از نمونه‌های بارز تبذیر محسوب می‌شوند که بنا به آموزه‌های مقدس اسلامی بسیار مورد نکوهش و مذمت قرار گرفته است.
خداوند متعال در نکوهش تبذیر در قرآن کریم می‌فرماید: «وَآتِ ذَا الْقُرْبَىٰ حَقَّهُ وَالْمِسْكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ وَلَا تُبَذِّرْ تَبْذِيرًا، إِنَّ الْمُبَذِّرِينَ كَانُوا إِخْوَانَ الشَّيَاطِينِ ۖ وَكَانَ الشَّيْطَانُ لِرَبِّهِ كَفُورًا» [۱] «و حقّ نزدیکان را بپرداز، و (همچنین حق) مستمند و وامانده در راه را! و هرگز اسراف و تبذیر مکن، چرا که تبذیرکنندگان، برادران شیاطینند؛ و شیطان در برابر پروردگارش، بسیار ناسپاس بود».
بنا بر این آیات شریفه، اینکه خداوند متعال می‌فرماید حق خویشاوند، در حقیقت همان حقوقی هست که همسران و اولادمان به گردن ما دارند، یعنی به عنوان مثال پدر خانواده باید خرج ماهیانه تک تک اعضای خانواده را بپردازد و آنها را تامین گرداند، اما باید حد اعتدال را رعایت کند، چرا که در صورت ریخت و پاش فراوان و اموال را به گزاف برای آنان خرج کردن، مبتلا به تبذیر می‌گردد، و نیز در صورت تنگ گرفتن بر آنان و خرج نکردن و یا خرج بسیار کم برای آنان، به عنوان یک فرد بخیل محسوب می‌شود. حد اعتدال این را اقتضا می‌کند که مال را به اندازه و نه زیاد و نه کم برای آنان خرج کند. این یعنی همان الگوی مصرف که در آموزه‌های اسلامی تاکیدات فراوانی به آن شده است.
در ادامه این آیات شریفه، خداوند متعال پس از بیان حقوق خویشاوندان به حقوق مسکین و در راه مانده اشاره کرده است، که در مورد انفاق کردن به آنان نیز باید حد اعتدال رعایت شود یعنی هرگونه زیاده‌روی در انفاق به گونه‌ای که همه مال بخشیده شود از مصادیق بارز تبذیر است و نیز انفاق نکردن مال و بخیل بودن از مواردی است که حد اعتدال را زیر پا می‌گذارد و در آموزه‌های اسلامی از آن نهی شده است.
بنابراین اینکه ما می‌گوییم نباید در مصرف اموال دنیوی تبذیر کرد و بیهوده انفاق کرد و یا به عبارتی دیگر بریز و بپاش کرد، به این معنی نیست که آنقدر تنگ و سخت بگیریم که رفاه خانواده را تامین نکنیم، چرا که یکی از مهمترین وظایف سرپرستان خانوار این است که در حد اعتدال و توانشان، رفاه خانواده را تامین کنند و از کوتاهی کردن در آن امتناع ورزند، چنانچه حضرت امام موسی کاظم علیه السلام در این مورد می‌فرمایند: «يَنْبَغِي لِلرَّجُلِ أَنْ يُوَسِّعَ عَلَى عِيَالِهِ لِئَلاَّ يَتَمَنَّوْا مَوْتَهُ - اَلْكَافِي ، وَ تَلَا هَذِهِ الْآيَةَ وَ يُطْعِمُونَ اَلطَّعٰامَ عَلىٰ حُبِّهِ مِسْكِيناً وَ يَتِيماً وَ أَسِيراً قَالَ اَلْأَسِيرُ عِيَالُ اَلرَّجُلِ فَيَنْبَغِي لِلرَّجُلِ إِذَا زِيدَ فِي اَلنِّعْمَةِ أَنْ يَزِيدَ أُسَرَاءَهُ فِي اَلسَّعَةِ عَلَيْهِمْ» [۲] «سزاوار است که مرد برای خانواده گشایش ایجاد نماید تا آرزوی مرگ او را نکنند، سپس این آیه را تلاوت کردند که: برای دوستی خداوند به مسکین و یتیم و اسیر اطعام می‌کنند، پس از آن ادامه دادند که یکی از مصادیق اسیر، خانواده مرد است و سزاوار است اگر نعمت مردی زیاد شد، گشایش بر خانواده خود ایجاد کند».
پس در آن برهه‌های زمانی که خداوند متعال مرد خانواده را که به عنوان سرپرست است دارای وفور نعمت می‌کند، باید برای خانواده خود توسعه و گشایش ایجاد کند، اما زیاده‌روی و تبذیر نکند، چنانچه حضرت امام علی بن موسی الرضا علیه السلام در این مورد می‌فرمایند: «صاحِبُ النِّعمَةِ يَجِبُ أن يُوَسَّعَ عَلى عِيالِهِ» [۳] «آن كه صاحب نعمت است بايد كه بر هزينه خانواده اش وسعت بخشد».
بنابراین بر سرپرستان خانوار است که با رعایت میانه‌روی و اعتدال در مخارج زندگی، اقتصاد خانواده را مدیریت کنند و با افراط و تفریط در مخارج زندگی خود و خانواده خودشان را دچار بحران نسازند، خداوند متعال میانه‌روی و اعتدال در هزینه را از ویژگی‌های بندگان رحمان برمی‌شمارد، چنانچه در قرآن کریم می‌فرماید: «الَّذِینَ إِذا أَنْفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَ لَمْ یَقْتُرُوا وَ کانَ بَیْنَ ذلِکَ قَواماً» [۴] «(بندگان رحمان) آنانند که چون هزینه کنند، نه اسراف کنند و نه تنگ گیرند و میان این دو به راه اعتدال باشند».
نتیجه‌گیری: بنا به آموزه‌های مقدس دین مبین اسلام، مصرف انسان‌ها باید دارای الگوی شاخصی باشد که برگرفته از این آموزه‌ها باشد، الگوی اسلامی مدیریت معاش این است که از هرگونه افراط و تفریط در مصرف اموال دنیوی بر حذر باشیم و میانه‌روی و اعتدال در مخارج را در پیش گیریم. به طور کلی تبذیر به معنی این است که اموالی که خداوند متعال به ما عطا کرده است را یا در حال ارتکاب به معاصی مصرف کنیم و یا اینکه با انفاق کردن بیش از حد همه اموال خود را به دیگران ببخشیم و دیگر چیزی از آن اموال را برای مصرف خود و خانواده خود باقی نگذاریم که در آموزه‌های اسلامی این عمل مورد نهی و نکوهش قرار گرفته است. بنابراین همانگونه که تنگ گرفتن و خرج نکردن و یا کم خرج کردن برای خود و خانواده و یا انسان‌های نیازمند از مصادیق بخل محسوب می‌شود که مورد نهی قرار گرفته است، زیاده روی در انفاق و خرج کردن زیادی و به عبارتی دیگر بریز و بپاش نیز مورد نکوهش و نهی قرار گرفته است.
پی نوشت
[۱] سوره اسراء، آیات ۲۶ و ۲۷
[۲] وسائل الشیعه، جلد ۲۱، صفحه ۵۴۰
[۳] بحارالانوار، جلد ۷۸، صفحه ۳۳۵
[۴] سوره فرقان، آیه ۶۷