نقش عقل برای انتخاب خوبی‌ها
امام علی علیه‌السلام تشخیص خوب و بد مسیر را کار عقل می‌شناسد و می‌فرماید: «کَفَاکَ مِنْ عَقْلِکَ مَا أَوْضَحَ لَکَ سُبُلَ غَيِّکَ مِنْ رُشْدِکَ»[1].
اين مقدار از عقل تو براى تو کافى است که راه هاى گمراهى را از راه سعادت براى تو واضح و روشن سازد. و امام بیان می‌کند که هر کس می‌تواند با کمک عقل خیر و شر و حسن و قبح را تشخیص دهد، و این نعمت بزرگ عقل است که هیچ نعمتی معادل آن نیست، و شقاوتمند را کسی می‌داند که از عقل خویش استفاده نمی‌کند؛ «الشَّقِيَّ مَن حُرِمَ نَفعَ ما اُوتِيَ مِنَ العَقلِ و التَّجرِبَةِ»[2].
همانا تیره روز کسی است که از عقل و تجربه‌ای که نصیب او شده، محروم می‌ماند. حضرت تأکید می‌کند اگر انسان از عقل خویش برای انتخاب فعل، استفاده کند در تشخیص خیر و شر به خطا نمی‌رود، در حالی که حواس انسان می‌تواند او را به اشتباه بیندازد و معروف و منکر را در نظر او جا به جا کند؛ بنابراین حضرت مخاطب خود را به تعقل وا می دارد با این توضیح که چون طبیعت خیر، عظیم است، کوچک آن هم بسیار بزرگ است، دیگر آن که چه بسا کار نیکی که در ظاهر کوچک است ولی نتایج و پیامدهای بزرگی دارد، و سوم این که در جوامع انسانی عمل خیر جزیی از کل محسوب می شود که نباید کوچک آن نادیده گرفته شود همان گونه که دریا از قطرات تشکیل می‌شود دریای خیرات از خیرهای به ظاهر کوچک تشکیل می‌شود. انسان با عقل خویش این مبنا را درک می کند و کارهای خیر کوچک را هم انتخاب می‌کند و دیگر آن که کار خیر و شر به زمین نمی‌ماند و هر کدام را اهلش انجام می‌دهند از انجام ندادن خیر و ترک نکردن شر، فقط انسان زیان می‌بیند و نتایج مطلوب آن را از خود دور می‌سازد[3].
[1]. میزان الحکمه، ج7، ص506.
[2]. همان، ج2، ص1478.
[3]. محسن جوادی و دیگران، بررسی پیوند ارزش اخلاقی با انتخاب آگاهانه در دیدگاه نهج البلاغه، شماره 29، ص85.