چرا در قضيه نماز و روزه مسافر علما جانب احتياط را گرفته و ملاك را همان مسافرت‌هاي زمان صدر اسلام فرض كرده و تعريف جديدي از مسافر ارائه نمي‌دهند؟ در حالي كه آيات سوره بقره هم درباره مريض است و هم درباره مسافر، ولي مريض بايد در هر صورتي نماز خود را بخواند حتي به صورت خوابيده ولي مسافر كه با پيشرفته‌ترين وسائل مسافرت مي‌كند بايد نماز را شكسته بخواند با اين كه به هيچ وجه سختي و مشكلي را تحمل نمي‌كند؟
پاسخ :
پاسخ اين پرسش با ذكر چند نكته روشن مي‌شود
1. اين كه ملاك مسافرت را هشت فرسخ دانسته‌اند، ساخته و پرداخته ذهن علما نيست تا امروز از آن دست بردارند، بلكه ريشه اين ملاك احاديث فراوني است كه از پيامبر و اهل بيت به ما رسيده است. بد نيست بدانيدكه درباره احكام مسافر بيش از 200 حديث فقط در كتاب وسائل الشيعه ذكر شده است و در باب اول همين احاديث هجده حديث براي تعيين مسافت و حد مسافرت نقل شده است[1].
2. يكي از نكاتي كه در ذهن بسياري از افراد وجود دارد اين است كه علت حكم خاص مسافر مشكلات و سختي‌هايي است كه در گذشته در مسافرت‌ها وجود داشته است. در حالي كه اين نكته در روايات وجود ندارد، شايد منشاء اين توهم اين باشد كه مسافر و مريض هر دو بايد روزه را افطار كنند، و چون روزه گرفتن براي مريض مشقت دارد لذا اين تصور به وجود آمده كه علت حكم مسافر نيز سخت بودن يا ضرر داشتن است.
3. توجه به برخي از خصوصيات احكام اين تصور را از بين خواهد برد، مثل اين كه توجه كنيم كه چه تفاوتي بين هشت فرسخ با هفت و نيم فرسخ وجود دارد؟ در حالي كه اگر بنا بر مشكلات باشد هر دو به يك اندازه دردسر دارند، يا اين كه بين 9 روز و10 روز چه فرقي هست كه اگر كمتر از 10 روز اقامت كند بايد نماز را شكسته بخواند، درباره سفر به وطن يا سفر به جاي ديگر نيز مي‌توان همين سؤال را پرسيد، زيرا اين كه مقصد مسافرت كجاست تأثيري در سختي و راحتي سفر ندارد.
4. مي‌دانيم كه هيچ مريضي حق ندارد نماز خود را شكسته خوانده و چهار ركعت را به دو ركعت تقليل دهد حتي اگر نتواند در رختخواب خود غلت بزند، بلكه با تمام مشقت هم كه شده بايد نماز را چهار ركعتي بخواند هر چند ممكن است سجده و ركوع را با اشاره انجام دهد. ولي مسافر سالم بايد نماز چهار ركعتي را دو ركعتي بخواند، همين نكته نشان مي‌دهد كه از نظر ملاك حكم بين مريض و مسافر تفاوت وجود دارد يعني ممكن است خداوند به خاطر مشكلات و مشقت‌ها مريض را از روزه گرفتن معاف كرده باشد ولي حكم مسافر علت ديگري دارد.
5. راننده يا كسي كه شغلش مسافرت است و آن‌ها كه در گذشته راهنماي كاروان‌ها بودند نمازشان تمام و روزه‌‌شان صحيح است، با اين كه مي‌دانيم مشكلاتي كه راهنماي كاروان تحمل مي‌كرده بيش از سختي مسافر است. اين نكته نيز مؤيد آن است كه صرفا‌ً سختي نمي‌تواند علت حكم باشد. و نيز كسي كه بي هدف و يا به دنبال گمشده‌اي هشت فرسخ مي‌رود ولي از اول قصد اين مقدار حركت نداشته نمازش تمام است با اين كه مشكلات سفر به هر حال به حال خود باقي است.
6. در چندين روايت تأكيد و تصريح شده است كه پيامبر اسلام(ص) و اهل بيت(ع) از كسي كه در سفر نماز را تمام بخواند بيزاري جسته‌اند و نيز فرموده‌اند مسافري كه نمازش را تمام بخواند مثل كسي است كه در وطنش نماز را شكست بخواند. يعني با حكم خدا مخالفت كرده و نمازش صحيح نيست[2]. و جالب است كه اگر كسي در سفر نمازش قضا شد وقتي كه به وطن بازگشت بايد همان نماز را به صورت شكسته قضا كند نه تمام، در حالي كه در منزل و وطن خويش است. اين نكته نيز نشان مي‌دهد كه وجوب افطار در سفر و نيز شكست نماز علتي به جز سختي دارد و ممكن است ما آن علت و حكمت را ندانيم.
7. در همان زمان صدر اسلام نيز هم اسب وجود داشته كه بسيار سريع‌تر طي طريق مي‌كرده و هم حيواناتي كه كندتر راه مي‌رفته‌اند و نيز بسياري از مسافرت‌ها پياده بوده است، با اين حال حكم بر اساس حركت قافله‌ها تنظيم شده است[3]، و اين بدان معناست كه نوع وسيله مسافرتي و سرعت و راحتي و سختي آن در حكم تأثيري ندارد، بنابر اين اگر امروز كسي با هواپيما مسافرت كند يا چهارپا را مركب خود قرار دهد باز هم همان حكم را دارد.
8. نكته مهم آن است كه بسياري از ملاكات احكام براي ما بيان نشده‌اند، ما نيز وظيفه نداريم كه آن‌ها را بفهميم هر چند اگر راهي به شناخت آن‌ها داشتيم دانستن آن مفيد است، ولي بايد توجه داشته باشيم كه ممكن است ملاك و مصلحت حكم همين باشد كه ميزان انقياد و تبعيت بندگان سنجيده شود، چنان كه خداوند به ابراهيم دستور قرباني كردن فرزندش را داد در حالي كه بنا نبود كسي كشته شود ولي بايد ميزان فرمان برداري پدر و پسر نشان داده مي‌شد.
9. از بعضي روايت نيز استفاده مي شود که تخفيف در نماز مسافر يک نوع احسان تفضلي از ناحيه خداوند متعال است و خداوند دوست ندارد که کسي رد احسانش را نمايد.
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. فلسفه و اسرار احكام نوشته محمد وحيدي.
2. اسرار عبادات، نوشته آيت الله جوادي آملي.
[1] . رك: الحر العاملي، محمد بن الحسن، وسائل الشيعه، دار الكتب الاسلاميه، ج5، ص490 ـ 555، ابواب صلاة المسافر.
[2] . همان، باب 22، ص538 – 541، ح 3، 4 و 8.
[3] . همان، باب1، ص 491، ح2 و 3.
منبع:سایت اندیشه قم