در خصوص بهشت و جهنم از نگاه قرآن كريم توضيحي بيان نماييد؟

قرآن كريم، در باره ي بهشت و جهنم از چند منظر، بحث نموده است:

منظراوّل: مراد از بهشت و جهنم چيست؟ از مجموع تعبيراتي كه در آيات قرآن كريم و روايات آمد، بهشت و دوزخ به سه معناي مختلف اطلاق شده است كه عبارتاند از: (1)
1. بهشت دنيا: اين بهشت از نظر ظاهر، همان باغهاي خرّم و سرسبز اين جهان هستند. قرآن كريم دربارهي قوم سباميفرمايد: لقد كان لسبأ في مسكنهم آية جنتان عن يمين و شمال كلوا من رزق ربكم و اشكروا لم بلدة طيبه و رب غفور(2). «براي قوم سبا در حل سكونتشان نشانهاي بود، دو باغ از راست و چپ، از روزي پروردگارتان بخوريد و شكر او را به جا آوريد، شهري است پاك و پاكيزه و پروردگاري آمرزنده.
به احتمال قوي، بهشت آدمعليه السلام نيز يكي از همين باغهاي خرّم و با طراوت زمين بوده است. (3)
2. بهشت و دوزخ برزخي: اين بهشت و دوزخ، كانوني از نعمت براي نيكوكاران و عذاب براي بدكاران در جهان برزخ است. يعني عالمي كه در ميان دنيا و آخرت قرار دارد و آيهي 169، سورهي آل عمران نيز به اين معنا اشاره دارد كه ميفرمايد: و لا تحسبن الذين قتلوا في سبيل اللَّه امواتا بل احياء عند ربهم يرزقون. "هرگز گمان مبر كساني كه در راه خدا كشته شدند مردگاناند، بلكه آنان زندهاند و نزد پروردگارشان روزي داده ميشوند".
3. بهشت و دوزخ رستاخيز: كه گاهي از آن تعبير به "جنة المأوي" ميشود. (4)
منظر دوّم : وجودكنوني بهشت و جهنم اصل اعتقاد به بهشت و دوزخ از مسلمّات اديان الهي، خصوصاً دين اسلام است. ولي در كيفيت آن اختلاف وجود دارد.گروهي معتقدند كه آن‌ها هم‌اكنون آفريده شده‌اند. گروهي نيز موجود بودن كنوني آن‌ها را ممكن مي‌دانند. ولي مي‌گويند دليلي بر اين مطلب نداريم. برخي نيز وجود فعلي آن‌ها را امري محال مي‌دانند.
اكثريت مسلمانان معتقد‌ند كه آن‌ها هم‌اكنون وجود دارند و فقط گروهي از معتزله وخوارج منكر آن مي‌باشند و مي‌گويند: كه آن ‌دو پس از اين جهان آفريده مي‌شوند.(5) بايد توجّه داشت كه اين مسئله جنبه ي سمعي و نقلي دارد و براي اثبات آن بايد سراغ قرآن كريم و روايات برويم.
دلايل معتقدين به وجود بهشت و جهنم (قرآن):1. در آيات متعدّدي از قرآن كريم، اشاره شده كه: بهشت، براي متقين ونيكوكاران آماده شده و نيز دوزخ براي كفّار و مخالفين مهيّا گشته است. براي نمونه چند آيه ذكر مي‌كنيم.
1. وَ اَتَّقُوا النّارَ التي اُعِدَّتْ لِلكافِرين(6). بپرهيزيد از آتشي كه براي كافران آماده شده است.
2. . . . وجنّهٍ عَرضُها السَّماواتُ والأرض ُ اُعِدَّتْ لِلمُتّقين(7). و بهشتي كه وسعت آن آسمان‌ها و زمين است و براي پرهيزگاران آماده شده است.
3. اِنّا اَعْتَدْنا لِلكافِرينَ ناراً اَحاطَ بِهِم سُرادِقُها(8). ما براي كافران آتشي آماده كرده‌ايم كه سرا پرده‌اش آنان را از هر سو احاطه كرده است. در اين آيات از واژه ي «اِعداد» استفاده شده است كه حاكي از آماده بودن آن‌هاست واگر اين‌گونه نباشد بايد آيه را تأويل كرد،(9) و تا وقتي دليل كافي براي تأويل نداشته باشيم، بايد معناي ظاهري را اخذ كنيم و از تأويل بپرهيزيم.
ب آياتي كه از بي‌توجهي كافران به معاد ياد مي كند: لَقَدْ كُنْتَ في عَقْلَةِ مِنْ هذا فكَشَفْنا عَنكَ عطائَكَ فَبَصَرُكَ اليَومَ حَديد(10) يعني: «تو از اين صحنه غافل بودي و ما پرده را از چشم تو كنار زديم و امروز چشمت كاملاً تيز‌بين است». و از زبان خود آنان مي‌گويد: يا وَيْلَنا قَدْ‌ كُنّا في غَفْلَهٍ منْ هذا(11) يعني: «اي واي بر ما كه از اين (قيامت) در غفلت بوديم».
غفلت در جايي است كه چيزي موجود باشد و مورد توجّه قرار نگيرد. امّا در معدوم و چيزي كه موجود نيست اين تعبير درست نيست(12). در جاي ديگر خداوند مي‌فرمايد: يَعْلَمونَ‌ظاهراً مِنَ الحَيوهِ الدُّنيا وَهُم عَنِ الآخرهِ هم غافلون(13) «آن‌ها فقط ظاهري از زندگي دنيا مي‌دانند و از آخرت غافل‌اند». آگاهي اين‌ها خيلي سطحي است به‌گونه‌اي كه بايد آن‌ها را غافل بدانيم نه آگاه و هوشيار. البتّه اگر آن‌ها قدري تفكّر وتَعَمُّق داشته باشند به حقايق اين جهان پي خواهند برد. خداوند مي‌فرمايد: كَلّا لَو تَعْلَمونَ عِلمَ اليَقين لَتَرَوُنَّ الجَحيم ثُمَّ لَتَروُنَّها عَينَ اليقين(14): «اگر شما علم اليقين داشتيد قطعاً جهنم را خواهيد ديد سپس آن را به عين اليقين خواهيد ديد».
منظر سوم : توصيف بهشت در قرآن كريم : قرآن شريف از بهشت به نحو بسيار نيكو و زيبا، توصيف نموده است. چون توصيفات قرآن شريف از بهشت، هم شامل بُعد مادي است و هم شامل بعد معنوي و روحاني، از اين جهت، بُعد مادي آن در ابعاد مختلف قابل به تصوير كشيدن و نمايه سازي است. در انجيل و تورات هم از بهشت، توصيفاتي شده و نامي به ميان آمده ولي اولاً توصيفات آنها بيشتر جنبة معنوي دارد(15) و در ثاني آن چنان متقن و محكم نيست. چون تورات و انجيل اصيل و آسماني در دست نيست و تورات و انجيل موجود در بازار و كتاب خانه ها هم ويرايشي و تحريف شده است و هر چند سال يك بار ويرايش مي گردد و كم و زياد مي شود. از اين جهت توصيفات آن ها متقن و محكم نمي باشد. از اين جهت، بيشتر توصيفات قرآني مورد بررسي قرار مي گيرد، هر چند به توصيفات انجيل و تورات هم اشاره خواهد شد.
مضمون توصيفات قرآني عبارتند از: 1. بشارت ده كه باغ هايي از بهشت براي اهل ايمان است كه نهرها از زير درختانش جاري است.(16) 2. سايه هاي آن گسترده است كه همسران بهشتي در آن جاي مي گيرند.(17) 3. در بهشت جاودان، مسكن هاي پاكيزه وجود دارد.(18) 4. ميوه هاي بهشتي فراوان و هميشگي است.(19) 5. باغ هاي بهشت سرسبز و در آن چشمه هاي زيبا هم وجود دارد.(20) 6. تخت هاي فراوان وجود دارد كه اهل بهشت رو به روي يكديگر قرار دارند.(21) 7. غرفه ها و حجره هاي فراوان در بهشت وجود دارد كه بعضي از آن ها چند طبقه مي باشند.(22) 8. نهرهايي از آب، نهرهايي از شير، نهرهايي از شراب طهور و نهرهايي از عسل در بهشت وجود دارد. (23) 9. گستره و وسعت بهشت بسيار گسترده است. و وسعت آن آسمان ها و زمين است.(24)10. در بهشت، قصرهاي هم وجود دارد كه از زير آن نهرهاي جاري است.(25) 11. بهشتي ها در قصرها با دستبندهايي از طلا آراسته مي شوند.(26) 12. بهشتيان لباس هايي فاخر به رنگ سبز، از حرير نازك و ضخيم، در بر مي كنند.(27) 13. بهشتيان با مرواريد هم زينت مي شوند.(28) 14. گرداگرد آن ها قدح هايي لبريز از شراب طهور سفيد رنگ و درخشنده و لذّت بخش مي گردانند.(29) 15. فرش هايي بهشتي با آسترها و روكش هايي از ديبا و ابريشم زينت يافته اند.(30) 16. از ميان درختان بهشتي خرما و انار نيز وجود دارد.(31) 17. حورياني در خيمه هاي بهشتي مستورند.(32) 18. اين حوريان چشم درشت و چشم سيا نوجوان و بسيار جوان هستند.(33) 19. جام هاي طلايي رنگ شراب طهور و ظرف هاي غذا را گرداگرد آن مي چرخانند.(34) 20. نوجوانان بهشتي پيوسته گرداگرد آن ها مي چرخند و از آن پذيرايي مي كنند.(35) 21. گوشت پرنده از هر نوع كه مايل باشند موجود است.(36) 22. آن ها زير ساية درختان سِدر بي خار و در سايه ي درخت طلح كه درختي خوش رنگ، خوشبو و پر برگ است قرار دارند.(37) 23. چيدن ميوه ها بسيار آسان است.(38) 24. ظرف هايي بلورين از نقره كه آن ها را به اندازه ي مناسب آماده كرده اند.(39) 25. انواع انگورها در آن وجود دارد.(40) 26. فرش هاي فاخر و گسترده، بالش ها و پشتي هاي صف داده شده در آن قرار دارند.(41) 27. بهشت داراي درهايي متعدد و متنوع است. نگهبانان بهشتي دم در بهشت ايستاده اند و بهشتيان گروه گروه به سوي بهشت در حركت هستند.(42) 28. و چهره ي شاداب و خندان دارند.(43) 29. شراب هاي طهور بهشتي در ظرف هايي دست نخورده و سربسته قرار دارند كه بر آن ها مُهر نهاده شد كه از مِسك است.(44) 30. بهشتيان با دوزخيان گفت و گو مي كنند... .(45) 31. در بهشت آبشارهايي زيبا وجود دارد.(46)
اين بود خلاصه اي از توصيفات بهشت در قرآن، روايات و تورات و انجيل، آن چه قابل ذكر است اين است كه، در اين نوشتار سعي شده است توصيفات مادي بهشت و نعمت هاي مادي قابل توجه باشد تا قابل تصوير و نقاشي باشد.
منظر چهارم : توصيف جهنم در قرآن كريم : مسلم آن است كه «جهنم» كانون قهر و غصب الهي است. مطابق صريح آيات قرآن كريم، مشتمل بر عذاب هاي جسماني است كه توسط آتش شعله ور شده و نشأت گرفته از قهر و غصب الهي مي باشد، عملا گناه بدون اغراق و كنايه، بدن انسان هاي نافرمان الهي را مي سوزاند. اگر چنان باشد كه اين عذاب ها را بر كنايه و يا مجاز گوئي حمل كنيم، بايد از ظاهر بسياري از آياتي كه در اين باره صراحت دارد دست برداريم.
اما اين كه ماهيت «جهنم» را بدانيم كه جهنم چيست و واقعاً آتش در آن وجود دارد يا ندارد، مي توان به قرآن كريم مراجعه كرده و از نام هائي كه براي جهنم ذكر كرده، به اين حقيقت پي برد. و آن نام ها پرده از روي اسرار اين كانون قهر الهي بر خواهد داشت. بنابر اين، احاطه ي كامل بر اسرار آن براي مردم دنيا غير ممكن است، ولي اين امر هرگز مانع معرفت و شناخت اجمالي نخواهد بود. بنابر اين، براي نمونه به برخي از نام هاي جهنم و ماهيت جهنم اشاره مي شود.
1. سأصليه سقر، و ما ادراك ما سقر، لا تُبقي و لاتذر، لواحه للبشر(47) اما بزودي او را (انسان، نا فرمان را) وارد جهنم مي كنيم و تو نمي داني سقر (جهنم) چيست؟ آتشي است كه نه چيزي را باقي مي گذارد و نه چيزي را رها مي سازد! پوست تن را بكلي دگرگون مي كند.
2. فاتقوا النار التي و قود ها الناس و الحجاره اعدت للكافرين(48) از آتشي بترسيد كه هيزم آن بدن هاي مردم (گنهكار) و سنگ ها نيست! و براي كافران آماده شده است.
3. كلا لينبذن في الحطمه، و ما ادراك ما الحطمه، نار الله الموقده التي تطلع علي الافئده(49) چنين نيست كه او مي پندارند به زودي در «حطمه» انداخته مي شود، و تو چه مي داني «حطمه» چيست؟ او، آتش بر افروخته الهي است، آتشي كه درون دل ها را مي سوزاند و از آن سر مي زند.
4. كلا انها لظي، نزاعه للشوي، تدعوا من ادبر و تولي(50) اما هرگز چنين نيست (آن ها مي پندارند) شعله هاي سوزان آتشي است كه دست و پا و پوست سر را مي كنند و مي برد، و كساني را كه به فرمان خدا پشت كردند صدا مي زند.
5 . نُوَلِّهِ ما تَوَلَّي وَ نُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَ ساءَتْ مَصِيراً(51)
6. إِنَّكُمْ وَ ما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ أَنْتُمْ لَها وارِدُونَ(52)
در حقيقت شما و آن چه غير از خدا مي پرستيد، مواد سوختني دوزخيد شما در آن وارد خواهيد شد.
كلمه ي «حصب» به معناي هيزم دوزخ است و معناي عميقي دارد چون كه همان طوري كه هيزم اول خود را مي سوزاند بعد اشياء ديگر را، انسان تبهكار نيز ابتدا خود و بعد ديگر تبهكاران را مي سوزاند. پس با توجه به اين چند آيه، نتيجه مي گيريم كه دوزخيان هم مي سوزند و هم مي سوزانند و به خاطر همين، قرآن كريم از آنان گاهي به «وقود»، يعني آتش زنه و گاهي به «حصب» و مواد سوختني ياد مي كند.(53) اما لازم به ذكر است كه گر چه آتش جهنم نتيجه اعمال و كردار عقايد آدمي در دنياست، امّا بايد گفت اين جهنم و عذاب و شكنجه هاي آن فعل الهي است. چرا كه تبديل صورت باطني ما كه در دنيا انجام داده ايم، به عذاب در جهنم فعل خداست چه كسي است كه دستور مي دهد تا جهنم سوخت و سوز داشته باشد اين فعل خداست.(54)
در مجموع، از آيات مربوط به جهنم و نام هاي او و اوصاف آن استفاده مي شود كه جهنم يك مركز هولناك مجازات است، آتشي سوزان آن را پر كرده و داراي طبقات گوناگون مي باشد، اما نه آتشي هم چون آتش دنيا، بلكه آتشي با مشخصات زير: هيزم و آتشگيره آن سنگها و انسان هاست، از دلها و از عمق جان سر مي زند، همه ي هستي انسان را در هم مي كوبد، آتشي داراي درك «كه فقط گناهكاران را(55) به سوي خود مي كشاندو آن ها را از دور، صدا مي زند، هر چند راه دور باشد، هم صداي او را گناهكار مي شنود و هم شعله او را مي بيند»(56)
پيامبر اكرم ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ نيز از آن اين گونه خبر داده است: مردي خدمت رسول گرامي ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ رسيد، تقاضاي نصيحت كرد، به او فرمود: زبانت را حفظ كن. او به اين مسأله اهميت نداد، باز تقاضاي خود را تكرار كرد، در مرتبه دوم و سوم باز همين پاسخ را از آن حضرت شنيد. حضرت براي اين كه واقع عمل بد زباني و بي توجهي به حفظ زبان را به او نشان بدهد، فرمود: واي بر تو، مگر غير از اين است كه محصول بد زباني و توجه نكردن به آن، به صورت انداختن آنان در آتش جهنم است.(57)
بنابر اين، آتش جهنم و آن چه كه وسيله عذاب در آن است، يك امر واقعي و واقع شدني براي اهلش مي باشد. سخن از كنايه و مجاز گوئي هم نيست، بلكه صريح آيات قرآن كريم و بيان عترت طاهره مي باشد.

پاورقی:

1. مكارم شيرازي، ناصر، معاد و جهان پس از مرگ، ص 395.
2. سورهي سبا، آيهي 15.
3. همان
4. همان
5. ، سبحاني، جعفر، منشور جاويد، قم، (موسسة سيد الشهداء، اوّل، 1369، نهم، 363.
6. آل عمران، آية 131.
7. آل عمران، آية 133.
8. كهف، آية 29.
9. تأويل حمل لفظ بر خلاف معناي ظاهري آن است و در اين‌جا منظور از تأويل اين است كه آن‌چه به لفظ ماضي آمده به معني مضارع محقق الوقوع بدانيم، كه اين خلاف ظاهر است و دليلي بر آن نداريم.
10. ق، آية 22.
11. انبياء، آية 97.
12. جوادي آملي، عبدالله، تفسير تسنيم، قم، اسراء، اوّل 1378، يكم، 405.
13. دوّم، آية 7.
14. تكاثر، آية 5 – 7.
15. جديدالاسلام، علي قلي، «ترجمه، شرح و نقد سفر پيدايش تورات»، قم: انصاريان، اول، 1375، ص 104.
16. بقره: 2:25.
17. نساء: 4:57.
18. توبه: 9:72.
19. رعد: 13:35.
20. حجر: 15:45.
21. حجر: 15:47.
22. عنكبوت: 29:58 و زمر: 39:20.
23. محمد: 47:15.
24. آل عمران: 3:133.
25. كهف: 18:31.
26. همان.
27. همان.
28. حج: 22:23.
29. صافات: 37:45 و 46.
30. رحمن: 55:54.
31. همان، 67.
32. رحمن: 55:71.
33. صافات: 37:48 و واقعه: 56:22 و نبأ: 78:33.
34. زخرف: 43:71.
35. واقعه: 56:17.
36. همان: 21.
37. همان، 28 و 29.
38. انسان: 76:14.
39. همان: 16.
40. نباء: 78:33.
41. غاشيه: 88:15 و 16.
42. زمر: 39:73.
43. قيامت: 75:22.
44. متففين: 83:22-24.
45. اعراف: 7:44 و مدثر: 74:41 و44.
46. تفسير نمونه، ج 23، تهران: دارالكتب الاسلاميه، هفتم، ص 222.
47. مدثره، 26 ـ 29.
48. بقره، 24.
49. همزه، 4 - 7.
50. معارج، 15 - 17.
51. نساء، 115.
52. انبياء، 98.
53. ر.ك: معاد در قرآن، ج 5، ص 391.
54. همان، ص 47 ـ 48.
55. فرقان، 12.
56. فرقان، 12.
57. کليني، اصول کافي، انتشارات مصطفوي، قم. ج2، ص 115، ج14.

منبع: نرم افزار پاسخ - مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات