چکیده: حضرت آیت الله خامنه ای تاریخ شناس و تحلیل گری توانا نسبت به تاریخ ایران و جهان به شمار می رود. در این مقاله چند نکته از ایشان پیرامون اهداف قرارداده تنباکو و نقش روحانیت مبارز شیعه در مبارزه با استعمار و استبداد را خواهیم خواند.
میرزای شیرازی(1312-1230ق)؛ فقیه و فیلسوف بزرگ قرن سیزده و ابتدای قرن چهاردهم هجری قمری از فقهای سیاسی و اثر گذار در تاریخ سیاسی ایران و عراق معاصر می باشد.[1] این فقیه مبارز با تأسی به عنصر مبارزۀ سیاسی در زندگی ائمۀ اطهار(علیهم السلام)[2] در برابر امتیاز رژی یا همان قرارداد فروش طولانی مدت تنباکوی ایران به انگلیس، که مقدمه ای بر تسلط بیگانگان بر کشور بود، ایستاد و فتوای تحریم آن را صادر کرده و ضربه ای مهلک به انگلیس استعمارگر و دربار استبدادی شاهی وارد ساخت.[3] چنانکه قدرت روحانیت مبارز و مجاهد شیعه را به رخ جهانیان آن روزگار کشید، به گونه ای که می توان حرکت و انقلاب تنباکو را اسوه ای برای تمامی دوران ها تا زمان ظهور منجی عالم بشریت(عجل الله فرجه الشریف) دانست و علمای مذاهب مختلف را به عبرت گیری و پندپذیری نسبت بدان و اثراتش فراخواند. قرارداد تنباکو صرفا یک بحث اقتصادی نبوده است، بلکه امری فرهنگی، سیاسی، دینی، اقتصادی، استعماری و استکباری بود و هدف از آن، علاوه بر تضعیف اقتصاد ایران، شیوع امتعه بیگانه، انتشار فرهنگ های بی فرهنگان فرنگ، بی دین کردن مردم و خلاصه رقیّت دولت و ملت ایران در برابر بیگانگان بوده است؛ یعنی این قضیه، مقدمه استیلای همه جانبه جدید استعمار بر ایران و ایرانی جلوه می نماید.[4] مقام معظم رهبری(دام ظله العالی) که مبارزترین فقیه و عالم حال حاضر جهان اسلام است، برداشت ها و نکات ارزنده ای در رابطه با نهضت تحریم تنباکو بیان داشته است که بنابر فرمایش های ایشان چند نکته را با تصرف غیر مخل به مقصود، در ادامه ذکر خواهیم کرد:
تحریم تنباکو؛ سرآغاز مبارزه علیه تسلط غرب
«قضیه‌ی تاریخی تحریم تنباکو، که سرآغاز یک مبارزه‌ی مردمی و آگاهانه بر علیه تسلط غرب بود، نام میرزای شیرازی مطرح است؛ که اگر همان حرکت میرزای شیرازی (رضوان اللَّه علیه) ادامه پیدا میکرد و سیاستمداران و نخبگان کشور همان خط را دنبال میکردند، سرنوشت ایران غیر از آن چیزی میشد که اتفاق افتاد.»[5]
قراردادهای زیانبار سلسلۀ قاجار و نقش مثبت میرزای شیرازی
«در بیست سال آخرِ زندگی ناصرالدّین شاه، انحصارات خارجی پدر این مملکت را درآورد. انگلیسیها میآمدند انحصاری میگرفتند - انحصار گمرکات، انحصار دخانیات، انحصار راه‌آهن و ... - باز روسها از آن طرف میآمدند و میگفتند شما به رقیب ما امتیاز این معامله انحصاری و این به اصطلاح تجارت را دادید، باید به ما هم بدهید؛ به آنها هم چیزی میدادند! بعدها اسم این را «موازنه مثبت» گذاشتند؛ موازنه بین روس و انگلیس در سیاست خارجی و ارتباطات اقتصادی؛ منتها بر مبنای مسابقه! یک چیزی به این قدرت بدهند، دیگری فردا بگوید چرا به من ندادید؛ اینها هم بگویند بگیر این هم مال تو! باز او بگوید مال من کم شد، بگویند این هم مال تو! ایران را به نفع خاندان سلطنت - یعنی همان ناصرالدین شاه و درباریها و هر کسی که بتواند از این سفره یغما لقمه‌ای ببرد - غارت میکردند... - که در قضیه‌ی انحصار معروف تنباکو، میرزای شیرازی، مرجع تقلید وقت، آن را تحریم کرد و جلوِ این معامله زیانبار را گرفت...»[6]
علمای مبارز شیعه، اسوه ای برای علمای سایر مذاهب
«میرزای شیرازی در جریان تحریم تنباکو اولین سیلی را به استعمارگران انگلیسی زد... پدیده استعمار که به‌وجود آمد روحانیت شیعه، خود را با نیاز جدی که در آن شرایط با به‌وجود آمدن این پدیده شوم بروز کرده بود وفق داد و پناهگاه مردم شد و این مسئله از ویژ‌گی‌های روحانیت شیعه بوده است که در طول تاریخ خود را با نیازهای زمان تطبیق داده است... در زمان جنگ جهانی اول به رغم رفتار سخت‌گیرانه حکومت سنی عثمانی با علمای نجف، این علما زمانی که انگلیسیها می‌خواستند عراق را از دست عثمانی خارج کنند در مقابل انگلیس ایستادند و جنگیدند. حتی مرحوم آیت الله کاشانی و پدر ایشان نیز با حضور در نجف به نبرد با انگلیسیها پرداختند زیرا فهمیدند که استعمار چیست و کیست... ای کاش علمای اهل سنت امروز در عراق نیز همین ادراک و هوشمندی را که قریب به 100 سال پیش علمای شیعه به کار گرفتند به کار بگیرند زیرا امروز آمریکا همانند انگلیس در آن دوران، معارض دولت شیعه عراق است و علمای اهل سنت و شیعه چه عراقی و چه غیر عراقی باید بایستند و از این دولت حمایت کنند.»[7]
سه جهت مهم نهضت تحریم تنباکو
فتوای تحریم تنباکوی میرزای شیرازی هم مبارزه با دستگاه استبدادی سلطنت مطلقه‌ی ناصرالدین‌شاهی بود...، هم مبارزه‌ی با استعمار و نفوذ خارجیها در این کشور بود... و هم مبارزه‌ی با غربزدگان بود.»[8]
تاریخ نهضت تنباکو را از تواریخ معتبر بخوانید
«قدری از تاریخ معاصر، از جمله همین قضیه تنباکو را مطالعه کنید. کتابهایی هم درباره این موضوع نوشته شده که مناسبت است آنها را بخوانید. البته مطالعه کتابهای امین را میگویم. بعضیها هستند که چون پای روحانیت و دین در میان است، از عنادی که با دین دارند، حاضر نیستند به افتخار به این بزرگی اعتراف کنند و آن را مطرح نمایند.»[9]
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
[1] . گلشن ابرار، ج1، ص386 تا 394.
[2] . انسان 250 ساله، ج41، ص71.
[3] . متن فتوا این است: «بسم اللّه الرحمن الرحیم. الیوم استعمال تنباکو و توتون باّی نحو کان، در حکم محاربه با امام زمان صلوات اللّه علیه است. حرّره الاحقر محمدحسن الحسینی.» این فتوا یا به تعبیر امام راحل: این حکم، سریعا در تمام اقطار ایران منتشر گشته و مردم با متابعت از آن، کمر استعمار را می شکنند. حتی عده فراوانی از غیرشیعیان و غیرمسلمانان هم از این حکم تبعیت می کنند. ناظم الاسلام در تاریخ بیداری ایرانیان می گوید: از انتشار حکم مزبور در همه بلدان ایران، عموم مردم به هر مذهبی که بودند متفق شده، قلیان و چپوق و سیگار را ترک کردند.
[4] . هفته نامۀ افق حوزه، اردیبهشت88، ش229. مقالۀ میرزای شیرازی و نهضت تنباکو؛ نوشتۀ محمدعلی نجفی.
[5] . بیانات رهبر معظم انقلاب در دیدار مردم استان فارس؛ 3 اردیبهشت 1390.
[6] . بیانات در جمع دانشجویان دانشگاه تهران؛ 22 اردیبهشت 1377.
[7] . بیانات در دیدار علماء، فضلا و روحانیون کشور با رهبر انقلاب در مشهد مقدس؛ 26 اردیبهشت 1386.
[8] . بیانات در دیدار جمعی از روحانیون؛ 14 اسفند 1370.
[9] . بیانات در جمع دانشجویان دانشگاه تهران؛ 22 اردیبهشت 1377.