در ابتدابايد معنا و حقيقت اعجاز و معجزه و شرايط آن ذكر شود تا ببينيم آيا اين شرايط در قرآن موجود است.
حقيقت اعجاز اين است كه مدّعي نبوت، عمل خارق العاده‌ای را انجام دهد و ديگران را براي انجام همانند آن دعوت كند اما از آوردن مانند آن عاجز و ناتوان باشند.(1)
قيود و شرايط مذكور در قرآن مجيد ديده مي شود، يعني پيامبر اسلام با معجزه قرآن ادعاي نبوت كرد و مردم را به هماوردي (تحدّي) فرا خواند تا جايي كه حاضر شد كافران تنها يك سوره بياورند و از تمام جهانيان براي ساختن سوره كمك بگيرند.(2) چهارده قرن است كه اين ندا در گوش جهانيان طنين انداز است، ولي كسي نتوانسته است در صحنه مبارزه گام بگذارد يا موفق شود.
اعجاز قرآن منحصر در اعجاز لفظي نيست، بلكه جنبه هاي متعددي را شامل مي شود.
برخي از وجوه اعجاز قرآن
1- اعجاز طريقي: يعني قرآن كه معارف والا و معاني بلند و سخنان حكيمانه و دانش هاي مختلف در آن جمع شده، توسط شخصي آورده شده که حتی خواندن و نوشتن را نمي دانست.
بر اين اساس قران مجيد روي كلمه «امّي» در مورد پيامبر(ص) تكيه كرده و خطاب به پیامبر مي فرمايد: "پيش از اين كتابي نمي خواندي و چيزي با دست خود نمي نوشتي تا مايه ترديد و شك گمراهان گردد".(3)
2- اعجاز بیانی: شيوه سخن گفتن قرآن طوري است كه با آن چه بشر تا كنون شنيده و گفته، تفاوت زياد دارد. هیچ کلامی در زيبايي ظاهر و شيريني بيان به پای قرآن نمی‌رسد. آنچه علماي ادب از آن به فصاحت و بلاغت تعبير مي كنند، در بالاترین مقیاس در قرآن وجود دارد. قرآن داراي سبك خاصي است كه نظير آن يافت نمي شود. از اين رو «وليد بن مغيره» که از بزرگ‌ترین ادیبان زمان جاهلیت بود، در مورد قرآن گفت: "از محمد سخني شنيدم كه نه شباهت به گفتار انسانها دارد و نه پريان. گفتار او شيريني خاصي دارد". اما او براي خنثي كردن تأثير قرآن گفت: بگوييد پيامبر ساحر است.(4)
نظماهنگ الفاظ و صراحت و قاطعيت، متانت و عفّت بيان معانی، همه نشان دهنده زيبايي و هنر قرآن مجيد است.
يك آيه از قرآن، ابن مقفع، اديب معروف را به زانو در آورد و آن آيه «يا ارض ابلعي ماءك...»(5) مي باشد، زيرا در عين اختصار ماجراي طوفان نوح را با تعبيرات كوتاه و بسيار پر معني شرح مي دهد. به گفته بعضي از محقّقان 23 نكته از صنايع ادبي در همين آيه جمع است.(6)
يكي از صاحب نظران مي گويد: يك حرف از قرآن در جايگاهش معجزه است، زيرا آن حرف، كلمهاي را كه در آن واقع شده نگاه مي دارد و آن كلمه آيه را و آن آيه آيات بسيار را و همين راز اعجاز جاوداني قرآن است.(7)
3- اعجاز معنايي: قرآن از نظر محتوا و معنا نیز معجزه است، چون به شكل بسيار زيبايي مسائل اعتقادی را مطرح كرده و خداوند را به زيباترين وجه توصيف كرده است.
همچنین آياتي از قرآن همخوان با قواعد علمي امروز است، مانند جاذبه عمومي، آفرينش جهان، حركت زمين، حركت منظومه شمسي، زندگي در كرات ديگر، زوجيت گياهان، زوجيت عمومي و علل نزول باران.(8) اين حقايق در گذشته براي بشر ناشناخته بوده و برخي از موارد همچنان مجهول است.
موريس بوكاي در كتاب "مقايسهاي ميان تورات، انجيل و قرآن و علم" پس از تطبيق آيات قرآن با دستاوردهاي علمي مي گويد: "چگونه مي توان از تطبيق قرآن با جديدترين فرآوردههاي علمي بشر در شگفت فرو نرفت و آن را اعجاز به حساب نياورد؟!"
جالب آن كه در مفاد آيات قرآن كوچكترين اختلافي وجود ندارد و اين يكي ديگر از نشانههاي اعجاز قرآن در بخش اعجاز معنايي است. قرآن مجيد به اين حقيقت اشاره كرده: "آيا درباره قرآن نمي‌انديشند كه اگر از سوي غير خدا بود، اختلافات فراواني در آن مي يافتيد".(9)
گونه‌های دیگر اعجاز:
1- اعجاز در پيشگوييهاي تاريخي مانند غلبة روم بر ايران،
2- اعجاز در بيان رخدادهاي تاريخي پيشين.
3- جامع بودن دانشهاي مختلف. قرآن كتاب حقوقي یا اخلاقي و یا كلامي و اعتقادي نیست، نیز تاريخي و بلاغي نمی‌باشد و در رشتة خاص علمي نیست اما در عين حال، همه اين دانشها را در خود جمع كرده است.
براي مطالعه بيشتر به كتابهاي ذير مراجعه كنيد:
كتاب تفسير نوين، محمد تقي شريعتي.
قرآن و آخرين پيامبر، ناصر مكارم شيرازي.
برهان رسالت، جعفر سبحاني.
وحي و نبوت، شهيد مطهري.
تفسير الميزان، ج 1، علامه طباطبايي.
پي نوشتها:
1. جعفر سبحاني، الهيات و معارف اسلامي، ص 262.
2. بقره (2) آيه 23.
3. عنكبوت (29) آيه 48.
4. مجمع البيان، ج 9، ص 387.
5. هود (11) آيه 44.
6. مكارم شيرازي، پيام قرآن، ج 8، ص 122.
7. محمد تقي شريعتي، تفسير نوين، قسمت مقدمه، ص 52.
8. مكارم شيرازي، پيام قرآن، ج 8، ص 190 - 180.
9. نساء (4) آيه 82.