زرشک (زرشك بي دانه )
با نام علمی Berberis Vulgaris L. و نام عربی امبرباریس: درختی است دائمی كه ارتفاعش به 3 متر می رسد. ريشه خزنده و ضخيم و شاخه های شكننده دارد. ساقه و شاخه های ان، خاردار و خارهای آن 1-3 شاخه است. در صورتی كه پوست ساقه و شاخه كنده شود، زرد رنگ است. گلهای آن زرد رنگ است كه به صورت خوشه ای از شاخه ها آويزان مي شوند و كم كم به ميوه های بيضی و قرمز خوشرنگ تبديل مي شوند.
بخشهای مورد استفاده: میوه و پوست ریشه است(1)
از دیدگاه طب سنتی:
- دارای طبع سرد و خشك در درجه سوم است.
- کاهنده تشنگی و حرارت معده و کبد و جوشش خون و کم کننده خونریزی در برخی از انواع بواسیر است.
- تقویت کننده قلب و جگر و معده گرم می باشد و با ادویه مناسب، تقویت کننده کبد سرد و تر است و همچنین در رفع اسهالی که ناشی از ضعف کبد می باشد موثر است.
- آب زرشک می توان در کاهش حالت تهوع و استفراغ مفید باشد و دانه آن به تنهایی و یا به همراه ادویه مناسبه جهت بهبود علائم برخی از انواع زخم روده موثر است.
- تقویت کننده و افزایش دهنده اشتها است.
- برای افراد دارای مزاج های گرم و صفراوی مفید است(2).
کاربردها در طب نوین:
- با توجه به آنکه بيشترين مواد مؤثره آن در ريشه، سپس در ميوه و نهايتاً در ساقه آن وجود دارد، بيشترين تأثير دارويی و درمانی اين گياه، مربوط به ريشه آن است و ميوه زرشک، بيشتر، مصرف خوراكي دارد.
- زرشك خوراكی، حاوي vit c فراوان، قندها، پكتين و كمی بربرين (آلکالوئید سمی) است.
- همچنین مطالعات نشان داده میوه زرشک در بهبود برخی از انواع یبوست و افزایش اشتها، سوزش سردل(heartburn& stomach crampa) مفيد است.
- پوست ريشه آن ، دارای vitC بوده که سبب تقویت سیستم ایمنی بدن شده همچنین محرک جذب آهن و جلوگیری از ابتلا به اسکوروی می گردد و دارای اثرات خفیف مدری نیز میباشد مقادير زيادي آلكالوئيد، از جمله پروتوبربرين ها كه مهمترين آن ، بربرين است، مي باشد؛كه بسيار سمی است (3).
بربرين، حساس به حرارت نيست و با جوشاندن از بين نمی رود؛ ولي چون vit c ، به حرارت حساس است، به هنگام نياز به اثرات vit c، از دمكرده آن با آب سرد استفاده می شود.
همچنین در برخی از انواع اسهال هاي عفونی (Infectious diarrhea)، عفونت قسمت فوقانی دستگاه تنفسی (Upper respiratory tract infections)، هليكوباكترپيلوری (Anti-Helicobacter pylori)، پيشگيری از سرطان (Cancer prevention) دارای سطوح مختلف اثرات درمانی مي باشد.
مطالعات حیوانی در رابطه با مصرف زرشک در دوران بارداری و شیردهی نشان داده است که زرشک باعث جداسازی بیلیروبین از پروتئینهای حامل آن در سرم می شود و احتمال بروز زردی نوزادی (کرنیکتروس ) را افزایش داده و همچنین در نوزادان مبتلا به زردی دارای منع مصرف است. (4 و5)
در مطالعات انجام شده زرشک دارای اثرات ضد باکتریال، ضد قارچ و ضد هلیکوباکتر پبلوری می باشد.
همچنین مصرف زرشک در دوز کم اثرات محرک بر سیستم قلبی ریوی دارد ولی مصرف دوز بالای آن اثرات مهاری بر این سیستم نشان داده است. (6و7)
مصرف زرشک می تواند باعث کاهش فعالیت پلاکتی شده و در بیماران مصرف کننده داروهای ضد انعقاد دارای احتیاط و تداخل اثر است. (8)
خطرات و هشدارها:
از دیدگاه طب سنتی مصرف زرشک در افراد دارای مزاج سرد و سوءمزاجات بلغمی و سوداوی و افراد مبتلا به قولنج و نفخ مضر است.
با توجه به اينكه ، آلكالوئيدها ، محرك رحم و موجب آسیب به جنین در روند رشد داخل رحمی (تراتوژن) هستند؛ در زنان باردار ، احتیاط مصرف دارد.
طرز نگهداری: در ظروف دربسته دور از نور، رطوبت و در جای خنک نگهداری شود.
منابع:
(1)دکتر نصراله قاسمی دهکردی و همکاران، فارماکوپه گیاهی ایران، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، ذیل زرشک
(2) عقیلی خراسانی، مخزن الادویه، ذيل امبرباريس