اساس و قوام زندگی اجتماعی مبتنی بر نوع دوستی، محبت به یكدیگر، عشق، علاقه و احترام است.
اساس و قوام زندگی اجتماعی مبتنی بر نوعدوستی، محبت به یكدیگر، عشق، علاقه و احترام است و رحم و شفقت و دلسوزی نسبت به دیگران، در فطرت پاك انسان‌ها، به ودیعه نهاده شده است.
در شریعت جهانی اسلام تاكید زیادی بر محبت و دوستی شده و به عنوان ركن مهم و اصلی ایمان مطرح گردیده است. امام صادق علیه السلام می‌فرماید: «هل الایمان الا الحب والبغض فی الله 1
؛ آیا ایمان جز دوستی و دشمنی در راه خداست؟» چه زیباست كه این گوهر گران بها و پرقیمت زندگی را نثار مؤمنان و یكتاپرستان كنیم. و كیمیای عشق و علاقه خود را از آنان دریغ نورزیم.
كمال الدین حسین كاشفی بیهقی گفته است: «رحمت و شفقت یك ركن از اركان دین است؛ چنان كه از مضمون این حدیث استفاده می‌شود: «التعظیم لامرالله والشفقة علی خلق الله» قصر دین تبلیغ در سیره و گفتار عارفان
را بر این دو ستون (تعظیم امرالهی و شفقت بر بندگان خدا) بنا كرده اند و خانه شرع را بر این دو قاعده نهاده اند.» 2
صاحب كتاب «آینه مكارم» گوید:
«این مطلب پوشیده نیست كه صلاح و سامان اجتماع، در سایه الفت، انس و محبت بین افراد آن اجتماع حاصل می‌شود؛ یعنی، جامعه وقتی سعادتمند است كه هر چه بیشتر بین افراد آن جامعه انس، مودت و الفت باشد... صلاح و سامان و رشد جامعه مبتنی بر این امر است و ارسال رسل و انزال كتب هم برای همین هدف بوده است؛ یعنی ایجاد الفت، انس، تعاون، همكاری و همیاری میان بشر...» 3
تبلیغ، آینه تمام نمای محبت
كارسازترین شیوه در تبلیغ و ارشاد، محبت است. بزرگ‌ترین معجزه یك مبلغ، در مهربانی و نیك دلی او نهفته است. پایه و اساس تربیت دینی، پرورش اخلاقی، تزكیه و تهذیب نفوس، هدایت و ارشاد و... ، دوستی با مردم و ابراز عشق و علاقه به آنان است.
نشانه‌ها و آثار دوستی را می‌توان در دلسوزی، شفقت و رحمت، انس و علاقه، خیرخواهی، نرمی در گفتار، ملایمت در برخورد، مهربانی، عطوفت، خوش اخلاقی، دوری از خشم و غضب و... دانست.
به یقین می‌توان گفت كه: «تبلیغ و ارشادی كه همراه با محبت و شفقت باشد، بهترین و ماندنی‌ترین آثار را به جای خواهد گذاشت.»
فطرت مسلم سراپا شفقت است // در جهان دست و زبانش رحمت است
مبلغان، باید با رفتار و گفتار خود ثابت كنند كه وعظ و نصیحت و تبلیغ آنان، نه از سر مال دوستی و مقام خواهی است و نه از سر دشمنی و سخت گیری؛ بلكه تنها از روی شفقت، دلسوزی و علاقه به زندگی سعادتمندانه، اخلاقی و معنوی برای مردم است.
خواجه نصیرالدین طوسی می‌گوید: «محبت اخیار، چون از انتظار منفعت و لذت حادث نشده باشد؛ بلكه موجب آن مناسبت جوهر بود و مقصد ایشان خیر محض و التماس فضیلت باشد، از شائبه مخالفت و منازعت منزه ماند و نصیحت یكدیگر و عدالت در معامله... به تبعیت حاصل آید.» 4
پس شخصی كه دیگری را دوست دارد، نمی‌تواند شاهد گمراهی، فساد، معصیت و نگون بختی او و در نهایت داخل شدن وی در عذاب باشد.
در نتیجه بهترین دارایی خود (دانش و علم) را به او هدیه می‌كند تا او راه سعادت و نجات را بیابد و از بركات نصیحت، ارشاد و تبلیغ بهره مند گردد. از این رو است كه پیامبرصلی الله علیه وآله می‌فرماید: «نصیحت و خیرخواهی برای مؤمن، بر مؤمن واجب است.» 5
«محبت و شفقت» جایگاه والایی در سخنان و سفارش‌های قرآن، پیامبرصلی الله علیه وآله، امامان معصوم علیه السلام، عارفان و دانشمندان دینی دارد. قرآن كریم، بارها به این ویژگی پسندیده و انسانی پیامبرصلی الله علیه وآله اشاره كرده و آن را باعث موفقیت و كامیابی آن حضرت در هدایت مردم تلقی كرده و ایشان را مهربان، رئوف و تشنه هدایت دانسته است: «لقد جائكم رسول من انفسكم عزیز علیه ما عنتم حریص علیكم بالمؤمنین رؤوف رحیم» ؛ 6 «قطعا برای شما پیامبری از خودتان آمد كه بر او دشوار است شما در رنج بیفتید، به [هدایت] شما حریص، و نسبت به مؤمنان، دلسوز مهربان است.»
از سوی دیگر، به پیامبرصلی الله علیه وآله [و همه مبلغان دین] هشدار می‌دهد كه اگر ملایمت و عطوفت به خرج ندهد و برخورد خشنی با مردم داشته باشد، آنان از اطراف حضرت رسول، پراكنده خواهند شد: «فبما رحمة من الله لنت لهم ولو كنت فظا غلیظ القلب لانفضوا من حولك» ؛ 7
«پس به [بركت] رحمت الهی، با آنان نرمخو [و پرمهر] شدی، و اگر تندخو و سختدل بودی قطعا از پیرامون تو پراكنده می‌شدند.»
نور خورشید و مه از عشق است عشق // شور درویش و شه از عشق است عشق
جوشش عشق است كاندر می‌فتاد // آتش عشق است كاندر نی فتاد
(مولوی)
گفتارهای عارفان و دانشمندان
امام سجاد علیه السلام می‌فرماید: «و اما حق المستنصح ان تؤدی الیه النصیحة ولیكن مذهبك الرحمة له؛ 8 حق كسی كه از تو نصیحت می‌خواهد این است كه او را تا حد توانایی ات نصیحت كنی و با او مدارا كرده و مهربان باشی.»
«نصیحت» ، به معنای پند و اندرز خالصانه و خیرخواهانه است و ركن اساسی تبلیغ، ارشاد و نصیحت دیگران است، پس باید با خیرخواهی و دلسوزی برای دیگران باشد.
با ده خاك آلودتان مجنون كند // صاف اگر باشد، ندانم چون كند
(مولوی)
عارف الهی مرحوم بهاری همدانی انگیزه تبلیغ را رحمت و شفقت بر بندگان دانسته و می‌نویسد: «فرقه دیگری [از مبلغان و واعظان هستند] كه تهذیب اخلاق كرده و تصفیه نفس كدورات نموده و نفس را از شواغل و علایق دنیویه استخلاص فرموده و طمع خود را از خلق به سوی حق گردانیده و رحمت و شفقت بر عباد او را بر هدایت و ارشاد واداشته... .» 9
عالم ربانی ملا مهدی نراقی نیز از این باب می‌گوید:
«از واعظان [كسی است] كه اهل تهذیب اخلاق و مراقبت دل و پاكی درون از آلودگی باشد و دنیا در چشمش كوچك نماید و طمع از خلق بریده و التفاتی به آن‌ها نداشته باشد و مهربانی و شفقت بر بندگان خدا، او را به نصیحت و موعظه و رها ساختن ایشان از بیماری‌های گناهان فراخوانده باشد... .» 10
روشن است كه اگر تبلیغ و وعظ، حالت شفقت و دلسوزی به خود گیرد، كارسازتر و مؤثرتر خواهد افتاد زیرا:
1. مبلغ محبوب قلوب مردم می‌شود؛
2. تبلیغ از روی حقد، كینه، دشمنی و ستیزه جویی نیست؛
3. برای پول - شهرت و دنی ا نمی‌باشد؛
4. برای آزار و اذیت یا تحكم و فرمان دادن نیست؛
5. از روی خودخواهی، غرور و حقیر پنداشتن دیگران نیست؛
6. برای صرف انجام وظیفه نیست و فراتر از آن است؛
7. امری انسانی، الهی و از سر نوع دوستی و خیرخواهی است.
البته این امر، مستلزم آن است كه مبلغ با بیانی نرم و توام با عطوفت با مردم... [حتی گناه كاران و مفسدان] سخن گوید و از درشت گویی، دشنام و تحقیر دیگران و یا رفتارهای ریاكارانه بپرهیزد.
عارف مشهور مرحوم ملكی تبریزی می‌گوید: «واعظ در خلال سخنانش، با نرمی و مدارا و بیانی ساده و به روش پیامبران، به حقیقت حقه اشاره و با بیانی لطیف و الفاظ معروف دینی... این حقایق را به اذهان نزدیك كند.» 12
گفتنی است كه خداوند از همه مهربان‌تر و دلسوزتر برای انسان‌ها است و صلاح و خیر آنان را بیشتر از هر كس می‌داند. پس از خدای تعالی پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله نسبت به همه، مهربان و رئوف بود و در جهت هدایت و ارشاد مردم سر از پا نمی‌شناخت، مشكلات و سختی‌ها را تحمل می‌كرد؛ ملایم و خوش برخورد بود، سپس امامان معصوم علیهم السلام و در مرتبه بعد عارفان و دانشمندان الهی حائز این صفت خدا پسندانه می‌باشند. در تفسیر نمونه درباره این ویژگی نورانی پیامبرصلی الله علیه وآله آمده است:
خداوند می‌فرماید: «ما از جانب خود رسولی از خودتان برای هدایتتان فرستاده ایم كه از فرط محبت و نوع پروری، نادانی و گمراهی شما بر او سخت می‌آید و نمی‌تواند تحمل كند. بر آسایش و نجات شما بسیار حریص و نسبت به مؤمنان، رئوف و مهربان است. مخصوصا این كه به جای «منكم» در این آیه «من انفسكم» آمده است كه اشاره به شدت ارتباط پیامبرصلی الله علیه وآله با مردم است. گویی پاره‌ای از مردم، از روح جامعه در شكل پیامبر ظاهر شده است. به همین دلیل، تمام دردهای آن‌ها را می‌داند؛ از مشكلات آنان آگاه و در ناراحتی‌ها، غم‌ها و اندوه‌ها با آنان شریك است و با این حال تصور نمی‌شود سخنی جز به نفع آنان بگوید و گامی جز در راه آن‌ها بردارد... .
پی نوشت:
1) امام صادق علیه السلام.
2) الرسالة العلمیة، ص 145.
3) آینه مكارم، روح الله خاتمی رحمه الله، ص 71.
4) اخلاق ناصری، خواجه نصیر طوسی، ص 267.
5) علم اخلاق اسلامی، ص 256.
6) توبه / 28.
7) آل عمران / 159.
8) من لایحضره الفقیه، ج 2، ص 376.
9) تذكرة المتقین، ص 104.
10) جامع السعادات، ج 3، ص 30.
11) تحریم/ 16.
12) المراقبات (اعمال السنة) ، ص 291.
منبع:رحیم کارگربه نقل از سایت ذی طوی