دو راهکار مهم برای عاقبت اندیشی در کلام امام جواد

داشتن اطمینان خاطر و هوشیاری در هر کاری انسان را از گزند آسیب های احتمالی باز می دارد. حضرت امام جواد (علیه السلام) که این روزها در آستانه شهادت آن بزرگوار قرار داریم، در حدیثی ما را از پا گذاشتن در مسیری که به (خوبی و درستی) آن اطمینان نداریم؛ باز می دارد. خیلی از کسانی که از درد رفیق ناباب می نالند، غالباً بدون اطمینان خاطر و از روی هیجانات و  احساسات جوانی و عواملی از این قبیل، پا به میدان رفاقت گذاشته اند، ولی بجز افسوس و تباهی زندگی (معتاد شدن و ...) ذخیره ای نیندوخته اند.

اطمینان نسبت به عواقب امور
امام جواد (علیه السلام) در باره عاقبت اندیشی در کارها می فرماید: «وَ مَنِ‏ انْقَادَ إِلَى الطُّمَأْنِينَةِ قَبْلَ الْخِبْرَةِ فَقَدْ عَرَّضَ نَفْسَهُ لِلْهَلَكَةِ وَ لِلْعَاقِبَةِ الْمُتْعِبَةِ؛[1] هركس بدون اطمينان نسبت به جوانب [هر كارى ، فرمانى، حركتى و...] مطيع و پذيراى آن شود، خود را در معرض هلاکت قرار داده؛ و نتيجه‌اى جز خشم و عصبانيّت نخواهد گرفت».
پیام این حدیث برای اهل ایمان، داشتن هوشیاری لازم و عاقبت اندیشی در کارهاست. انسان با تفکر کردن در آخر و عاقبت کارهایش به یک بصیرت مطلوبی رسیده و از آسیب های احتمالی ــ که ممکن است گریبانگیرش شود ــ بیشتر در امان می ماند. چنانکه در مقدمه هم گفته شد، چه بسیار کسانی که بدون اطمینان خاطر و سبک سنگین کردن امور به انتخابهایی دست زده اند(انتخاب دوست، و...) و بعداً هم در دام بلای خانمانسوز اعتیاد و هزار بلای دیگر، افتاده و پشیمان شده اند، اما چه سود از پشیمانی، بی تردید تفکّر کردن در آخر و عاقبت کارها و مشورت با افراد دلسوز و راه بلد، اطمینان خاطر مطلوبی را برای انسان به ارمغان می آورد.

اطمینان خاطر با تفکّری درست
دین اسلام نسبت به مقوله تفکّر ــ برای اطمینان بخشی بیشتر در کارها ــ تأکید می کند. بی تردید مقوله تفکّر برای ما مسلمانان باید فراتر از دغدغه های روزانه باشد. امام صادق (علیه السلام) می فرماید: يك ساعت تفكر بهتر از شب زنده داري است!» راوي به اين پاسخ بسنده نكرده و از كيفيت يك تفكر ارزشمند كه بر رفتار آينده‌ي انسان تأثيرگذار باشد سؤال مي‌كند: «كَيْفَ يَتَفَكَّرُ؟ چگونه بيانديشم؟» و امام پاسخ مي‌دهند: «يَمُرُّ بِالدَّارِ وَ الْخَرِبَةِ فَيَقُولُ أَيْنَ بَانُوكِ أَيْنَ سَاكِنُوكِ مَا لَكِ لَا تَتَكَلَّمِينَ:[2] از كنار خانه‌ها و خرابه‌ها عبور كن و به آنها خطاب كن كه ساكنان قبلي شما كجايند؟ چرا با من سخن نمي‌گوييد»؟

در حدیث آمده: از كنار خانه‌ها و خرابه‌ها عبور كن و به آنها خطاب كن كه ساكنان قبلي شما كجايند و ...، این حدیث یک قاعده را به ما یاد می دهد و آن اینکه تفکّراتمان سمت و سوی خدایی داشته باشد، به عبارت دیگر، انسان باید تفکّری داشته باشد که هم در دنیا برای او اطمینان بخش باشد و هم نسبت به آخرت، «الَّذينَ آمَنُوا وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِكْرِ اللَّهِ أَلا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوب‏،[رعد/28]آنان كه ايمان آورده‏ اند و دلهايشان به ياد خدا آرامش مى‏ يابد. آگاه باشيد كه دلها به ياد خدا آرامش مى‏ يابد».
آرامش پیدا کردن دلها با یاد خدا همان اطمینان بخش بودن و نتیجه بخش بودن یاد خداست».
اگر ما همان دوست یابی را مثال بزنیم؛ باید بگوییم: انسان باید نسبت به دوستش، اطمینان خاطر داشته باشد که او را آلوده به مواد مخدّر و ... نکند (اطمینان نسبت به دنیا)، و هم باید اطمینان به سلامت دین و دیانت رفیقش داشته باشد (اطمینان نسبت به آخرت)

اطمینان خاطر با مشورت کردن
یکی از عوامل دیگری که در یافتن مسیر درست، به انسان اطمینان می دهد، مشورت کردن با افراد کاردان است. در قرآن کریم آمده است: «وَأَمْرُهُمْ شُورى‏ بَيْنَهُمْ؛[شوری/38]و كارشان را به مشورت يكديگر انجام مى‏ دهند» انسانهای موفق غالباً کارهایشان با مشورت و سبک سنگین کردن امور، انجام می گیرد. در مقابل خیلی از انسانهای ناموفق را می بینیم یا احوالشان را می شنویم که زبان حالشان چنین است: ای کاش به حرف فلانی گوش داده بودم. ای کاش که ...
اگر زندگیهای سنتی بیشتر موفق بودند (چه در انتخاب دوست، چه در انتخاب همسر و...)؛ یکی از عوامل آن اهتمام به مشورت کردن با هم ــ در راستای اطمینان بخشی بیشتر به کارهایشان ــ بود، امری که امروزه با نادیده گرفتن آن، آسیبهای جدّی متوجه جامعه شده است.

سخن آخر
طبق فرمایش امام جواد (علیه السلام): کسی که بی گدار به آب بزند و در کارهایش تفکر نکند و یا به مشورت کردن با دیگران (افراد کاردان) وقتی ننهد؛ خود را در معرض مشکلات و بلاها قرار داده است.

پی نوشتها
[1]. أعلام الدين في صفات المؤمنين، حسن بن محمد دیلمی (قرن 9)، ص  309
[2]. وسائل‏ الشيعة، شیخ حر عاملی، ج، 15 ص197.