«تبلیغ»، تنها در نحوه گفتار و سخنرانی‌های شخصی مبلّغ متجلی نمی‌شود؛ بلكه تمام رفتارهای فردی و اجتماعی او را در بر می‌گیرد. مبلغ باید به شخصیت «فردی» و «اجتماعی» خود توجه كامل داشته باشد.
هم به درون و معنویت خود توجه كند و به تزكیه و تهذیب نفس بپردازد و هم به رفع گرفتاری‌ها و مشكلات نیازمندان بپردازد.
این دو امر مهم را در دو بخش یادكرد یار و رفع حوایج نیازمندان؛ مورد بحث و بررسی قرار می‌دهیم.
بخش اول: یادكرد یار
ذكر حق پاك است، چون پاكی رسید // رخت بر بندد، برون آید پلید
(مولوی)
ذكر و یاد حق؛ یعنی فراموش نكردن خداوند و غافل نشدن از خداوندی كه مبلّغ مردم را به سوی او هدایت می‌كند. مبلّغ در همه حال باید به یاد مولای خود باشد، توجه خود را به او معطوف كند؛ خودش را در محضر او بداند؛ نام و ذكر او را همواره بر زبان جاری سازد؛ قصد تقرب و جلب خشنودی او را داشته باشد و آنی از ذكر و یاد الهی غافل نشود.
پیشوای عارفان امیرمؤمنان علی علیه السلام می‌فرماید:
«و كُنْ لِلَّهِ ذاكِراً عَلی كُلِّ حالٍ 1
؛ در همه حال به یاد خداوند باش.»
هادیان و منادیان پاكی‌ها، باید خود پاك و طاهر باشند و پیوسته متذكر و یادآور حق بوده، ایام و اوقات عمر را غنیمت شمرند. یك لحظه غفلت از شارع مقدس، باعث ضعف و سستی در تبلیغ و وعظ و عدم نتیجه گیری بهینه در آن می‌باشد.
بایسته است كه مبلغ به عمق مفهوم «ذكر و یاد الهی» پی ببرد و با جلوه‌ها و نشانه‌های آن آشنا شود، تا به شكل مناسب به انجام وظیفه پرداخته و مسؤولیت خود را فراموش نكند.
نتیجه ذكر و یاد حقیقی، در تبلیغ و ارشاد دیگران نمود پیدا می‌كند و انسان را به سمت امر به معروف ونهی از منكر سوق می‌دهد.
ابوحامد غزالی گوید: «ذكر حقیقی آن بود كه به وقت امر و نهی (نصیحت وارشاد و تبلیغ) ، فرا پیش آید و خدای را یاد كند و به وقت معصیت، دست ندارد و به وقت، فرمان به جای آرد... .» 2
مبلغان ذاكر
«ذكر و یاد الهی» در تبلیغ، به دو گونه جلوه گر می‌شود:
1. مبلّغ در هنگام تبلیغ خدا را حاضر و ناظر كار خود بداند و لحظه‌ای از او غافل نشود.
2. مبلّغ و واعظ، در همه احوال و آنات زندگی در خلوت و جلوت، دو امر را فراموش نكندپپپ
الف) نام و ذكر الهی را بر زبان جاری كند و دائم الذكر باشد؛
ب) كارها و فعالیت‌های تبلیغی خود را با نام و یاد او شروع كند و به او توكل و اتكا داشته باشد.
یادكرد یار، یادآور نیاز دائمی ما به او و عظمت و بزرگی او نسبت به ما است؛ پس در هر حال باید متذكر نام و یاد او باشیم.
الف) در محضر یار
عارف كامل حاج شیخ محمد بهاری همدانی رحمه الله، گفته است :
«دیگر این كه هیچ وقتی از اوقات زندگی‌اش، از مولای خود غافل نباشد. همواره باید كرده خود را به او عرضه دارد، تا رد و قبول وی معلوم گردد... دل باید همیشه با او باشد. نمی‌بینی كه حكام عرف، در هر نقطه‌ای كه هستند، دلشان دائماً در پایتخت است.» 3
دانشمند اخلاقی، سید جعفر كشفی رحمه الله درباره ویژگی‌های عالمان و مبلّغان دین می‌گوید:
« در جمیع حركات و سكنات خودشان، مراقب خود و خداوند می‌باشند، به نحوی كه گویا خدای را می‌بینند و اگر نمی‌بینند، می‌دانند كه خداوند ایشان را می‌بیند. و گفتار آن‌ها با كردار مطابق می‌باشد و به آداب حضور و تعظیم و خشیت اقدام می‌نمایند و در تعلیم و تدریس و فتوای خود غیر از قرب حق، نشر علم، اظهار حق، بیان شرع، تقویت دین، رضای خداوند، ثواب آخرت و خلافت از خدا و رسول و ائمه علیهم السلام، دیگر چیزی در نظر ندارند و نفس را از آلایش دنیا و حرص و طمع و طول امل، تزكیه و پاك نموده اند... .» 4
علامه عارف، فیض كاشانی رحمه الله می‌گوید:
«شایسته است [مبلّغ] در هیچ حال و هنگامی از یاد خدا غافل نگردد؛ بلكه پیوسته یا بیشتر اوقات به یاد خدا باشد. در هنگام قیام و در قعود؛ زمانی كه به پهلو خوابیده و آن گاه كه در حضور مردم و یا تنها است؛ زمانی كه می‌خورد و می‌آشامد؛ درحال تلاش و تكاپو است، یا قرار [و آرام] گرفته است... او را یاد كند.» 5
ب) دائم الذكر بودن
دانشمند اخلاقی، سید جعفر كشفی رحمه الله می‌نویسد:
«باری باید كه [مبلّغان و عالمان] مقبل برشان و شیوه خود باشند و نمازهای فریضه [را] دراول اوقات آن‌ها، در نهایت حضور و آداب به جای آرند و نوافل مرتبه را ترك نكنند و تهجد در شب را فراموش ننمایند و قرائت كتاب اللّه در هر روز، اقلاً یك جزو بنمایند و دست تمسك را از آن كوتاه نكنند. در اكثر اوقات - خصوصاً قبل از طلوع آفتاب و قبل از غروب آن - به ذكر و استغفار مشغول باشند تا به فرموده : وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ قَبْلَ غُرُوبِها مِنْ آناءِ اللَّیلِ فَسَبِّحْ وَ اَطْرافَ النَّهارِ لَعَلَّكَ تَرْضی 6
عمل نموده و به مرتبه رضا برسند. و بعد از نماز صبح تا طلوع آفتاب در مصلای خود به هیأت حال تشهد بنشینند و به تعقیب مشغول باشند و بعد از طلوع آفتاب، مشغول به تعلیم، تدریس، فتوا، سوال و جواب مردمان، نشر علوم، احیای امر دین و... باشند. هم چنین بعد از نماز ظهر و عصر و در شب، به میهمانی و مجالس لهو و لعب، غفلت و مصاحبت عوام ننمایند و نروند.
بعد از تعشی بخوابند و در وقت خواب با طهارت و ذكر بسیار، بخوابند تا به همان حال ذكر به خواب روند تا خوابگاه ایشان به منزله مصلّی و خواب ایشان عبادت باشد. و از معنای حدیث «نَوْمُ الْعالِمِ عِبادَةٌ» بهره مند گردند.» 7
ج) شروع با نام و یاد خدا
واعظ و مبلّغ قبل از تمامی كارها و فعالیت هایش - به خصوص سخنرانی، موعظه، ارشاد، امر به معروف، ذكر مصیبت و... - نام و یاد خدا را فراموش نكند و اسامی زیبای او را بر زبان جاری سازد.
عارف بزرگ میرزا جواد آقا ملكی تبریزی سفارش می‌كند:
«بر واعظ است كه برای انجام دادن این امر مهم، خود و كارهای خود را به امامان معصوم علیهم السلام واگذارد. پیش از شروع منبر، با قرائت «بسم اللّه الرحمن الرحیم» از خداوند یاری جوید. و بعد از حمد و ثنای الهی، مختصری دعا نموده، از شیطان و نفس پناه جوید. آن گاه وعظ خود را آغاز و جلو اشتباهات خود را بگیرد. اگر این كارها را انجام داده و در تسلیم امور خود به خداوند و اولیایش، راست بگوید؛ خداوند او را حفظ می‌كند، سخن و وعظ او را مفید و موثر نموده و آن را نور و حكمت می‌گرداند.» 8
علامه محدث نوری رحمه الله می‌گوید: « چون پای بر [منبر] گذاشت، بایستد؛ غیر از ذات مقدس حضرت احدیت و خلفای راشدینش (یعنی ائمه اطهارعلیهم السلام) همه را فراموش كند؛ كسی را نبیند؛ كسی را نجوید. 9»
ذاكران عارف
1. امام صادق علیه السلام فرموده است: «پدرم (امام باقرعلیه السلام) كثیر الذكر بود. خدا را بسیار یاد می‌كرد. من در خدمت او راه می‌رفتم، می‌دیدم كه خدارا ذكر می‌كند. با او به طعام خوردن می‌نشستم، می‌دیدم كه زبانش به ذكر خدا گویا است. با مردم سخن می‌گفت و این كار، او را از ذكر خدا مشغول نمی‌كرد. من مرتب می‌دیدم كه زبان آن حضرت، به سقف دهانش چسبیده، می‌گوید: «لا اله الا اللّه.» در خانه ما را جمع می‌كرد و می‌فرمود: تا طلوع خورشید خدا را ذكر كنیم.» 10
2. درباره حالات استاد اخلاق میرزا جواد آقا تهرانی رحمه الله گفته اند:
«ایشان اهل ذكر و دعا و مناجات و یاد خدا بودند. دعاهای كتاب «هدیه احمدیه» را مقید بودند هر شب بعد از نماز مغرب و عشا بخوانند و به ذكر هنگام طلوع و غروب آفتاب اهمیت به سزایی می‌دادند و حتی اگر مشغول سخنرانی بودند و یادشان می‌آمد، سخنرانی را قطع می‌كردند و می‌گفتند: وقت ذكر است و آن را انجام می‌دادند.
به دیگران هم آموزش و تذكر می‌دادند كه لااقل ده بار همین ذكر «تسبیحات اربعه» را كه در روایتی آمده است، بگویند، به خاطر دستور خداوند تبارك و تعالی در قرآن كریم: «وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ قَبْلَ الغُرُوبِ» نزدیك غروب آفتاب، ده مرتبه این ذكر را قرائت می‌نمودند: « لااله الا اللّه وحده لا شریك له...» 11
3. در حالات آیت الله العظمی اراكی رحمه الله آمده است:
«ایشان همواره از اوقات خویش بهره می‌برد. مطالعه، تدریس، عبادت و... بخشی از كارهای روزانه او را تشكیل می‌داد. ایشان از خانه كه به مدرسه فیضیه می‌آمدند، در طول راه یا به پاسخ پرسش‌های شاگردان می‌پرداختند و یا به ذكر خداوند مشغول می‌شدند و هیچ كاری ایشان را از ذكر الهی باز نمی‌داشت. 12
پی نوشت:
1) امالی شیخ طوسی، ص 8.
2) كیمیای سعادت، ابوحامد محمد غزالی، ج 1، ص 256.
3) تذكرة المتقین، ص 131.
4) میزان الملوك و الطوائف، ص 154 و 155.
5) اذكار القلوب، ص 17.
6) طه / 130. (ترجمه: پیش از برآمدن آفتاب و قبل از فروشدن آن با ستایش پروردگارت [او را] تسبیح گوی، و برخی از ساعات شب و حوالی روز را به نیایش پرداز، باشد كه خشنودگردی.)
7) میزان الملوك و الطوائف، ص 160 و 161.
8) المراقبات، ص 290.
9) لؤلؤ و مرجان، ص 13.
10) اصول كافی، ج 2، ص 499.
11) خاطراتی از آیینه اخلاق، ص 50.
12) شرح حال آیت العظمی اراكی، ص 15.