چکیده: هر جوانی که آرزو دارد مانند علی‌اکبر ـ علیه‌السلام ـ دل امام زمانش را شاد کند و درراه این بزرگ‌مرد تاریخ و افتخار نسل جوان گام بردارد، می‌بایست سفارش‌های امام علی علیه‌السلام به جوانان را عملی سازد. در اصل این توصیه‌ها را می‌توان نقشهٔ راهی از امام علی برای علی‌اکبر شدن دانست.
روز ولادت علی‌اکبر را روز جوان نامیده‌اند. روزی که هر جوانی باید با درس گرفتن از مکتب اهل‌بیت، تعالیم آنها را در زندگی خویش عملی سازد. علی‌اکبر نمونه‌ای کامل از جوانی است که این تعالیم را در میدان عمل پیاده ساخته و الگویی بی‌نظیر برای همگان گردیده است. در این نوشتار به بررسی توصیه‌های امیرالمؤمنین به جوانان می‌پردازیم؛ توصیه‌هایی که حضرت به عزیزترین اطرافیانش نموده است و آنان را از دریای علم خویش بهره‌مند ساخته است.
اولین توصیه، تقوا
سفارش به تقوا، سفارشی است که بارها توسط امیرالمؤمنین بیان‌شده که این تکرار بیانگر اهمیت آن است. حضرت این توصیه را به‌عنوان مهم‌ترین سفارش به فرزند دلبند خویش داشته و فرموده است: «وَاعْلَمْ یَا بُنَیَّ أَنَّ أَحَبَّ مَا أَنْتَ آخِذٌ بِهِ إِلَیَّ مِنْ وَصِیَّتِی تَقْوَی اللَّهِ[۱]; پسرم، بدان محبوب‌ترین چیزی که از میان گفته‌هایم در ایـن وصیت‌نامه به آن تمسک می‌جویی، تقوای الهی و پرهیزکاری است».
جوان با توجه به‌ویژگی‌های جوانی‌اش در مـعـرض طـغـیـان غـرایـز و احساسات تند و غـریزه جنسی و تخیلات موهوم است، در چنین شرایطی است که اهمیت تقوا فهمیده می‌شود. چراکه تقوا به‌منزله قلعه و دژ محکمی است که او را از تاخت‌وتاز دشمنان مـصـون می‌دارد و مـانند سپر و زرهی است که از اصابت تیرهای زهرآگین شـیاطین حفظ می‌کند.
جوانی فرصتی برای خودسازی
همگان می‌دانند فرصت جوانی غیرقابل تکرار است. فرصتی که زیربنای یک عمر زندگی انسان است و شالودهٔ زندگی اخروی در آن شکل می‌گیرد. امـام على (علیه السلام) در تفسیر آیه شریفه «وَ لاَ تَنسَ نَصِیبَکَ مِنَ الدُّنْیَا[۲]; بهره‌ات را از دنـیـا فـرامـوش مـکـن» می‌فرمایند: «لا تَنسَ صِحَّتَکَ وَ قُوَّتَکَ وَ فَراغَکَ وَ شَبابَکَ وَ نَشاطَکَ اَن تَطلُبَ بِهَا الآخِرَةَ[۳]; [آیه یعنی] سلامتی، توانایی، فرصت، جوانی و شادابی‌ات را فراموش مکن، تا با آنها، آخرت را به‌دست آوری.» جوانی فرصتی است که خودسازی و تزکیه نفس در آن آسان‌تر و شدنی‌تر است. امیرالمؤمنین به فرزندش چـنـین می‌فرمایند: «إنّما قَلْبُ الْحَدَثِ کالأرضِ الخالیَةِ مَا اُلقِیَ فی‌ها مِنْ شی‌ءٍ قَبِلَتْهُ. فَبادَرْتُکَ بِالأدَبِ قبلان یَقْسو قَلْبُکَ وَ یَشتَغِلَ لُبُّکَ[۴]...; دل جوان همچون زمین ناکِشته است؛ هرچه در آن افکنند بپذیرد، پس به ادب آموختنت پرداختم، پیش از آنکه دلت سخت شود و خردت هوایی دیگر گیرد، تا با رأی قاطع روی به کارآری...»
آسانی تزکیه در جوانی به آن سبب است که هنوز اخلاق ناشایست در وجود جوان ریشه نکرده است و ریشه‌کنی آن آسان‌تر است. امام خمینی ره با اشاره به این نکته می‌فرمایند: "جهاد اکبر، جهادی است که انسان با نفس طاغوتی خـودش انجام می‌دهد. شما جوان‌ها از حالا باید شروع کنید به این جـهاد. نگذارید که قوای جوانی از دستتان برود. هرچه قوای جوانی از دسـت بـرود، ریشه‌های اخلاق فاسد در انسان زیادتر می‌شود و جـهـاد مشکل‌تر. جوان زود می‌تواند در این جهاد پیروز شود. پیر بـه ایـن زودی نمی‌تواند. نگذارید اصلاح حال خودتان را از زمان جوانی به زمان پیری بیفتد[۵]."
عزت‌نفس
یـکـی دیـگر از وصایای امام علی ـ علیه‌السلام ـ به جوانان، ایجاد عزت‌نفس و بزرگ‌منشی است. امام دراین‌باره فرموده‌اند: «وَ أَکْرِمْ نَفْسَکَ عَنْ کُلِّ دَنِیَّةٍ وَ إِنْ سَاقَتْکَ إِلَی اَلرَّغَائِبِ فَإِنَّکَ لَنْ تَعْتَاضَ بِمَا تَبْذُلُ مِنْ نَفْسِکَ عِوَضاً وَ لاَ تَکُنْ عَبْدَ غَیْرِکَ وَ قَدْ جَعَلَکَ اَللَّهُ حُرّاً[۶]; بزرگوارتر از آن باش که به پستی تن‌دهی هرچند تو را به مقصود رساند، زیرا نمی‌توانی در بـرابـر آنچه از آبرو و شخصیت در این راه از دست می‌دهی بهایی به‌دست آوری، و بنده دیگری مباش که خداوند تو را آزاد آفریده است. »
عزت‌نفس است که جوان را به استفاده از خرد سوق می‌دهد و سبب استکبارستیزی و شیطان گریزی می‌گردد. عزت‌نفس است که باعث کور شدن چشم طمع می‌شود و گفتار و کلام ذلت آمیز را از انسان دور می‌کند.
جوان و تجربه دیگران
یکی از ضعف‌هایی که در تمام جوانان وجود دارد، نبود تجربه است. انسان هراندازه باتجربه‌تر باشد، حل مشکل برایش آسان‌تر می‌گردد و یا اصلاً مشکلی برایش رخ نمی‌دهد. مطمئناً هیچ جوانی دوست ندارد که با روش آزمون‌وخطا خودش به کسب تجربه بپردازد؛ چراکه دراین‌بین امکان بروز خطا بسیار زیاد است. ولی جوان می‌تواند با استفاده از تجربهٔ دیگران، از خطا جلوگیری کند و راه‌حل آسان و سریعی برای مشکلات بیابد. البته استفاده از تجربهٔ، دیگران برای همه نیاز است ولی جوان به این مهم نیازمندتر است. برای استفاده از تجربه دیگران دو راه امکان‌پذیر است: مشورت و استفاده از تاریخ. هردو موردتوجه امام علی علیه‌السلام نیز قرارگرفته و جوانان را به آن سفارش کرده‌اند. امام درباره ارزش مشورت می‌فرمایند: «مَنِ اِسْتَبَدَّ بِرَأْیِهِ هَلَکَ وَ مَنْ شَاوَرَ اَلرِّجَالَ شَارَکَهَا فِی عقول‌ها[۷]; هر کس خودرأی شد به هلاکت رسید، و هر کس با دیگران مشورت کرد، در عقل‌های آنان شریک شد.» و درباره استفاده از تاریخ فرموده‌اند: «ایْ بُنَیَّ انّی وَ انْ لَمْ آکن عُمِّرْتُ عُمُرَ مَنْ کانَ قَبْلی فَقَدْ نَظَرْتُ فی اعْمالِهِمْ وَ فَکَّرْتُ فی اخْبارِهِمْ وَ سِرْتُ فی اثارِهِمْ حَتّی عُدْتُ کَاحَدِهِمْ بَلْ کَانّی بِمَا انْتَهی الَیَّ مِنْ امُورِهِمْ قَدْ عُمِّرْتُ مَعَ اوَّلِهِمْ الی اخِرِهِمْ فَعَرَفْتُ صَفْوَ
ذلِکَ مِنْ کَدَرِهِ وَ نَفْعَهُ مِنْ ضَرَرِهِ[۸]; پسرم! اگرچه من به‌اندازه همه‌کسانی که پیش از من بوده‌اند نزیسته ام اما در کردار آنان به‌دقت نگریستم و در اخبارشان تفکّر نمودم و در آثار آنها به سیر و سیاحت پرداختم تا همچون یکی از آنان شدم؛ بلکه گویا در اثر آنچه از تاریخ آنها به من رسیده با همه آنان از اول تا آخر بوده‌ام من قسمت زلال زندگی آنان را از قسمت تاریک و آلوده بازشناختم و سود و زیانش را دانستم.»
جوان و دوست
انتخاب دوست خوب و چگونگی ادامه دادن رفاقت از نکات مهمی است که در تعالیم دینی به آن پرداخته‌شده است. امام علی علیه‌السلام نیز با توجه به اهمیت دوست و دوست‌یابی و چگونگی دوستی سفارش‌هایی را به فرزندشان و تمام جوانان داشته‌اند. امیرالمؤمنین می‌فرمایند: «وَلاَ تُضِیعَنَّ حَقَّ أَخِیکَ اتِّکَالاً عَلَی مَا بَیْنَکَ وَبَیْنَهُ، فَإِنَّهُ لَیْسَ لَکَ بِأَخ مَنْ أَضَعْتَ حَقَّهُ. وَلاَ یَکُنْ أَهْلُکَ أَشْقَی الْخَلْقِ بِکَ، وَلاَ تَرْغَبَنَّ فِیمَنْ زَهِدَ عَنْکَ، وَلاَ یَکُونَنَّ أَخُوکَ أَقْوَی عَلَی قَطِیعَتِکَ مِنْکَ عَلَی صِلَتِهِ، وَلاَ تَکُونَنَّ عَلَی الاِْسَاءَةِ أَقْوَی مِنْکَ عَلَی الاِْحْسَانِ. وَلاَ یَکْبُرَنَّ عَلَیْکَ ظُلْمُ مَنْ ظَلَمَکَ، فَإِنَّهُ یَسْعَی فِی مَضَرَّتِهِ وَنَفْعِکَ، وَلَیْسَ جَزَاءُ مَنْ سَرَّکَ أَنْ تَسُوءَهُ[۹]; هیچ‌گاه به اعتماد رفاقت و یگانگی که میان تو و برادرت برقرار است حق او را ضایع مکن; زیرا آن‌کس که حقش را ضایع کنی برادر تو نخواهد بود. نباید خاندان تو بدبخت‌ترین و ناراحت‌ترین افراد در برابر تو باشند. به کسی که به تو علاقه ندارد و بی اعتنایی یا تحقیر می‌کند اظهار علاقه مکن و نباید برادرت در قطع پیوندِ برادری، نیرومندتر از تو در برقراری پیوند باشد و نه در بدی کردن قوی تر از تو در نیکی نمودن و هرگز نباید ظلم و ستمِ کسی که بر تو ستم روا می‌دارد بر تو گران آید، زیرا او درواقع سعی در زیان خود و سود تو دارد بار گناه خود را سنگین می‌کند و ثواب و پاداش تو را افزون می‌سازد و البتّه پاداش کسی که تو را خوشحال می‌کند این نیست که به او بدی کنی.»
هر جوانی که آرزو دارد مانند علی‌اکبر ـ علیه‌السلام ـ دل امام زمانش را شاد کند و درراه این بزرگ‌مرد تاریخ و افتخار نسل جوان گام بردارد؛ می‌بایست این سفارش‌های پنجگانهٔ امام علی علیه‌السلام را عملی سازد. در اصل این توصیه‌ها را می‌توان نقشهٔ راهی از امام علی برای علی‌اکبر شدن دانست.
---------
پی‌نوشت
[۱] - نهج‌البلاغه، نامه
[۲] - سوره قصص آیه ۷۷
[۳] - وسایل الشیعه جلد ۱، ص ۹۰
[۴] - نهج‌البلاغه، نامه ۳۱
[۵] - سخنرانی در جمع دانشجویان دانشگاه صنعتی اصفهان، جماران، ۵ تیر ۱۳۵۸
[۶]- نهج‌البلاغه، نامه ۳۱
[۷] - نهج‌البلاغه، حکمت ۱۶۱
[۸] - نهج‌البلاغه: نامه ۳۱
[۹] - همان.