حضور نداشتن ابراهیم بن مالک اشتر به عنوان یکی از برگان شیعه، در واقعه کربلا از سوالاتی است که در موضوع عاشورا مطرح می‌شود.
ابراهیم بن مالک اشتر نَخَعی، ابوالنعمان (متوفای 72 ه ق/ 691 م)، سردار معروف عرب به حمایت از مختاربن عُبَید ثَقَفی به خونخواهی حسین‌بن علی علیهماالسلام بر ضدّ اُمویان قیام کرد.
از زندگی ابراهیم بن مالک اشتر پیش از پیوستن به مختار اطلاعاتی در دست نیست؛ جز آن که گفته‌اند در جنگ صفّین در زمرۀ یاران علی‌بن ابی‌طالب علیه‌السلام و در رکاب پدرش مالک اشتر با معاویه جنگ کرد.(1)
علت حضور نداشتن ابراهیم بن مالک اشتر در کربلا معلوم نیست، در عین حال می‌توان گفت حضور نداشتن وی در کربلا بر اساس نافرمانی از امام حسین علیه‌السلام نبوده است، زیرا ابراهیم از محبان اهل بیت علیهم‌السلام بود و به آنان عشق می‌ورزید. از سوی دیگر امام حسین علیه‌السلام را خوب می شناخت و از وضع جامعه اسلامی آگاهی داشت. می دانست که امویان دین‌ستیز هستند؛ از این رو است که وی در قیام مختار به خونخواهی حسین بن علی علیه‌السلام بر ضد امویان قیام نمود.
در مجموع احتمالاتی نسبت به ملحق نشدن وي به امام حسين وجود دارد:
1. عدم آگاهی از خروج امام.
2. كوتاهی از همراهی.
آیا ابراهیم بن مالک اشتر مرتکب گناه شد؟
درباره احتمال دوم می توان گفت: اگر این احتمال درست باشد، گرچه ابراهیم بن مالک اشتر کوتاهی کرده، اما مرتکب گناه نشده و فرمان امام عصر خود را نادیده نگرفته است، زیرا امام حسین علیه‌السلام مردم را موظف و مکلف نکرد که حتما در کربلا حضور یابند، از این رو بسياری از خواص توفيق همراهی با امام حسين را نداشتند.
اما پاسخ چرايی اين مطلب را از كلام صاحب تنقیح المقال بيان می‌کنیم:
امام حسین علیه‌السلام در مدینه یا مکه فردی را مکلف به همراهی نکرد. امام حسین هنگامی که از حجاز به طرف عراق حرکت کرد، می دانست که به فیض شهادت خواهد رسید، ولی به ظاهر، به قصد جنگ و نبرد مسلحانه حرکت نکرد، تا بر همه مکلفان واجب شود که به عنوان جهاد، با او همراه شوند؛ بلکه بر اساس وظیفه خود، یعنی به دست گرفتن رهبری ظاهری و پیشوایی مردم، که حضرتش را دعوت کرده بودند، حرکت کرد. در این صورت بر دیگران واجب نیست که با او هم سفر شوند. اگر کسی هم همراهی نکند، گناهی را مرتکب نشده است. گناهکار فردی است که در قیام کربلا و محاصره امام حسین در روز عاشورا حضور داشته و با آن حال از همراهی امام تخلف کرده، به یاری حضرتش نشتافته است.
اما کسانی که در حجاز بودند و از اول با امام نیامدند، از ابتدا مکلف به حرکت و همراهی با امام نبودند. عدم همراهی آنان تخلف و موجب فسق و گناه آنان نیست.
مامقانی پس از بیان این مقدمات می گوید: بنابراین، تعدادی از صالحان و خوبان بودند که در آن هنگام، شرف شهادت برای آنان نوشته نشده بود و در حجاز ماندند. شکی نیست که احدی در عدالت آنان تردیدی نداشته است. پس نیامدن محمد حنفیه و عبدالله جعفر به علت سرپیچی یا انحراف ایشان نبوده است.(2)
نسبت به خواص در كوفه، علامه مجلسی نقل می‌کند: امام حسین، قبل از شهادتش به بنی‌هاشم نوشت: «من الحسین بن علی الی بنی هاشم، اما بعد، فانه من لحق بی منکم استشهد معی و من تخلف لم یبلغ الفتح و السلام ؛ اما بعد، هرکس از شما با من باشد، به شهادت خواهد رسید و افرادی که با من نیامدند، به درجه فتح نایل نمی‌شوند!».
وی بعد از ذکر این روایت می نویسد: جمله: «به فتح نایل نمی شود». این احتمال را می رساند که امام علیه‌السلام دیگران را بین آمدن به کربلا و نیامدن مخیر کرده بود؛ پس چون آمدن آنان امر واجبی نبود، بلکه تخییری بود، تخلف از آن، گناه محسوب نمی‌شود.(3)
پي نوشت ها:
1. کاظم موسوی بجنوردی ودیگران ،دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج2 ص450.
2. مامقانی،تنقیح المقال فی علم احوال الرجال، ص112، بی جا، چ الحیدریة؛ بحارالانوار، ج 42، ص 81.
3. بحار الأنوار، ج 44، ص 233، 1403 - 1983م، دار إحياء التراث العربي، بيروت.