- چکیده: با توجه به وضعيت موجود جامعه، اولاً: حكومت اسلامي بايد بدون تسامح نسبت به مفاسد و منكراتي كه در سطح جامعه مطرح است، اقدام قاطعانه كند. ثانياً: افراد جامعه نيز موظف هستند. در برابر منكرات بي‌تفاوت نبوده و حتي الامكان با رعايت شرايط و مراتب امر به معروف و نهي از منكر به وظيفه خويش عمل كنند...
در عصر حاضر چگونه و با لحاظ چه شرايطي امر به معروف و نهي از منكر بايد انجام شود؟
پاسخ:
در ابتدا لازم است اهميت و جايگاه امر به معروف و نهي از منكر مشخص گردد. و سپس شرايط و مراتب تبيين شود. اهميت و جايگاه امر به معروف و نهي از منكر امر به معروف و نهي از منكر يكي از اصول عملي اسلام و از مهم ترين و عظيم ترين فرايض ديني در اسلام است. خداوند متعال در قرآن كريم مي فرمايد: كنتم خيرَ اُمّةٍ اُخرجَت لِلنّاس تأمرونَ بِالمعروفِ و تَنهونَ عَنِ المنكرِ و تُؤمِنونَ بالله...(1) شما بهترين امتي بوديد كه پديد آمديد از اين جهت كه امر به معروف و نهي از منكر مي كنيد و به خدا ايمان داريد.» نكته جالب توجه اينكه در آيه شريفه امر به معروف و نهي از منكر بر ايمان به خدا مقدم داشته شده كه نشانه اهميت و عظمت اين دو فريضه بزرگ الهي و بيانگر اين است كه اين دو واجب، ضامن گسترش ايمان در ميان جامعه بشري است و چنانچه اين دو فريضه اجرا نشوند ريشه هاي ايمان در دل ها سست مي گردد. در اين آيه شريفه مسلمانان به دليل امر به معروف و نهي از منكر و ايمان به خدا بهترين امّت معرفي شده‌اند «و اين خود مي رساند كه اصلاح جامعه بشري بدون ايمان و دعوت به كارهاي نيك و مبارزه با فساد ممكن نيست» (2) نيز درباره اهميت اين فريضه حضرت علي ـ عليه السلام ـ مي فرمايد: «و ما اَعمال البّر كلّها و الجهاد في سبيل الله عند الآمرِ بالمعروف و النّهي عَنِ المنكَرِ الّا كنَفثَةِ في بحرٍ لُجِيٍّ» (3) تمام كارهاي نيك و حتي جهاد در راه خدا در برابر امر به معروف و نهي از منكر چون قطره‌اي (آب دهان) در برابر درياي پهناور است. همچنين امام باقر ـ عليه السلام ـ فرمودند: «انّ الاَمرَ بالمعروفِ و النَّهي عَن المنكر سَبيل الأنبياء و مِنهاجُ الصّلحاء فريضَةٌ عظيمةٌ بها تُقامٌ الفرائضُ...»(4)همان امر به معروف و نهي از منكر راه و روش پيامبران و صالحان است فريضه بزرگي است كه به سبب آن واجبات اسلامي، برپا مي شود. در حقيقت اين دو فريضه بزرگ ضامن اجراي بقيه وظايف فردي و اجتماعي است و در حكم روح و جان آنها محسوب مي‌شود و با تعطيل شدن آنها تمام احكام و اصول اخلاقي ارزش خود را از دست خواهد داد. امر به معروف و نهي از منكر در واقع نوعي تعهّد و مسئوليت اجتماعي را براي انسان نسبت به سرنوشت جامعه خود و افراد جامعه پديد مي آورد كه اگر صورت عملي و اصولي به خود گيرد، ضامن بقاي دين و ارزش هاي آن خواهد بود و ناديده گرفتن آن موجب اشاعه ضد ارزش‌ها و سرانجام تضعيف هويت ديني مي شود. شرايط امر به معروف و نهي از منكر امر به معروف و نهي از منكر از واجباتي هستند كه علاوه بر شرايط عمومي تكليف مانند بلوغ و عقل و قدرت،داراي شرايط اختصاصي است كه عمده شرايط آن عبارت است از:
1. شناخت معروف و منكر2 . احتمال تأثير بدين معني كه اگر بداند يا اطمينان پيدا كند كه امر به معروف و نهي از منكر او تأثير ندارد واجب نمي باشد، بنابراين با ظنّ به عدم تأثير اگر چه ظن و گمان قوي باشد وجوب ساقط نمي شود. لذا با احتمال تأثير عقلائي، امر به معروف واجب مي‌شود همچنين اگر احتمال تأثير در آينده داده شود يا احتمال تأثير در صورت تكرار داده شود واجب مي شود.» (5)3 . قصد استمرار گناه داشته باشد.4 . در امر به معروف و نهي از منكر مفسده و ضد عقلائي نباشد بله، اگر معروف يا منكر از اموري باشد كه شارع مقدس به آن اهتمام دارد مانند حفظ نفوس و هتك نواميس مسلمانان يا محو آثار اسلام يا پيدايش بدعتي در احكام دين بايد ملاحظه اهميت شود و مجرد ضرر موجب سقوط وجوب نمي شود.» (6)
علاوه بر اين شرايط امر به معروف و نهي از منكر داراي سه مرحله است:
1 . اظهار تنفّر قلبي و عملي 2 . امر و نهي گفتاري 3 . استفاده از زور و قدرت: كه بايد اين مراتب در امر به معروف و نهي از منكر رعايت شود البته اگر جلوگيري از منكرات و اقامة واجبات موقوف باشد بر جرح و قتل، جايز نيست مگر به اذن مجتهد جامع الشرايط با حصول شرايط آن (7) بنابراين در امر به معروف و نهي از منكر بايد با توجه به معروف و منكر انجام گرفته شرايط و مراتب رعايت شود. امروزه و در شرايط فعلي اهميت و ضرورت امر به معروف و نهي از منكر بيش از هر زمان ديگري احساس مي شود، در شرايطي كه استكبار جهاني براي القاي فرهنگ منحط خود درصدد آلوده كردن فضاي جامعه برآمده است و از تمامي وسايل تبليغاتي ماهواره، اينترنت و... بهره مي‌گيرد. براي حفظ هويت ديني و فرهنگي جامعه نياز به همراهي و همياري مردم با دولت اسلامي است. مردم نبايد به اسلامي بودن حكومت اكتفاء نموده و از وظيفه امر به معروف و نهي از منكر خود غافل شده و همه مسئوليت را متوجه حكومت اسلامي بدانند با توجه به آيه شريفه: و لتكُن مِنكُم اُمّة يَدعونَ‌الي الخيرِ و يأمرونَ بِالمعروفِ و يَنهونَ عَنِ المنكَرِ...(8) و آيه شريفه كنتُم خير امَةٍ اُخرِجَت لِلنّاس تَأمرونَ بِالمَعروف و تَنهونَ عنِ المنكر و تُؤمنونَ بالله...(9) چنين استفاده مي شود
زيرا امر به معروف و نهي از منكر داراي دو مرحله است يكي مرحله فردي كه هر كس موظف است به تنهايي ناظر اعمال ديگران باشد و ديگر مرحله جمعي كه حكومت اسلامي موظف است گروهي را به عنوان «آمر به معروف و ناهيان از منكر» مشخص نمايد كه وظايف نظارتي را انجام دهند. بنابراين وجود اين گروه هيچ گونه منافاتي با عمومي بودن وظيفه امر به معروف و نهي از منكر ندارد.» (10) و در واقع اين دو مكمّل يكديگرند. بر اين اساس در قانون اساسي جمهوري اسلامي كه برگرفته از اصول و مباني اسلام است چنين آمده «در جمهوري اسلامي ايران دعوت به خير، امر به معروف و نهي از منكر وظيفه اي است همگاني و متقابل بر عهده مردم است نسبت به يكديگر و دولت نسبت به مردم و مردم نسبت به دولت» (11)
بنابراين مردم نبايد نسبت به منكراتي كه در جامعه واقع مي شود بي‌تفاوت بوده و از مسئوليت ديني و شرعي خود سرباز زنند و اگر امروز متأسفانه شاهد گسترش فساد و بي‌بند و باري در سطح جامعه هستيم، بخشي از آن ناشي از كوتاهي دولت در اين امر و تسامح بعضي از مسئولان فرهنگي كشور است و بخش ديگر ناشي از ترك اين اصل مهم توسط مردم است: اگر در جامعه هر كس به ميزان توانائي خويش نسبت به منكراتي كه در اطراف او واقع مي‌شود واكنش نشان دهد و امر به معروف و نهي از منكر نمايد خود به خود جامعه اصلاح خواهد شد. حال اگر ديگران هم به وظيفه خويش عمل نكردند لااقل ما به وظيفه خويش عمل كنيم و به صرف احتمال عدم تأثير آنرا ترك نكنيم، زيرا صرف احتمال تأثير موجب سقوط وجوب امر به معروف و نهي از منكر نمي شود تا مادامي كه به حد يقين يا اطمينان نرسد همچنين به صرف احتمال وجود ضرر آن را رها نكنيم مگر اينكه احتمال عقلائي و قابل توجه بدهيم امام باقر ـ عليه السلام ـ فرمودند: «يَكونَ و في آخرِ الزّمانِ قومٌ يُتَّبع فيهم قوم مراؤُُنَ يَتَقََّرون و يتَنسّكوُنَ حدثاء سُفهاءُ لا يوجبونَ اَمرآ بِالمَعروفٍ و لا نهياً عَنِ المنكر الّا اذا آمنوا الضّررَ يَطلُبونَ لِاَنفسِهِم الرُّخَصَ و المعاذيرُ... يُقبِلونَ علي الصلواةِ و الصيّامِ و ما لا يكلمهم في نفسٍ و لامالٍ وَلَو اَضَّرَتِ الصلوةُ بسائهِ ما يَعمَلونَ باَموالهم و ابدانهم لرَفضواها كما رفضو اَسمَي الفرائضٍِ و اَشرَفِها»(12) در آخر الزمان از گروهي پيروي مي‌شود كه برخي از آنها ريا كارند و به عبادت و زهد مي‌پردازند تازه كاراني سفيد هست كه امر به معروف و نهي از منكر نمي كنند، مگر وقتي كه از ضرر و خطر ايمن باشند. براي فرار از تكليف به دنبال بهانه و راه گريز مي گردند به نماز و روزه و هر چه كه براي آنها ضرر داشته باشد رو مي‌آورند و اگر نماز هم برايشان ضرر مادي داشته باشد، آن را ترك مي كنند، كما اين كه برترين و ارزشمند ترين واجبات (امر به معروف و نهي از منكر) را رها كرده‌اند.»
نتيجه اين كه در شرايط فعلي و با توجه به وضعيت موجود جامعه، اولاً: حكومت اسلامي بايد بدون تسامح نسبت به مفاسد و منكراتي كه در سطح جامعه مطرح است، اقدام قاطعانه كند. ثانياً: افراد جامعه نيز موظف هستند. در برابر منكرات بي تفاوت نبوده و حتي الامكان با رعايت شرايط و مراتب امر به معروف و نهي از منكر به وظيفه خويش عمل كنند البته امر به معروف و نهي از منكر اگر مستلزم جرح يا ضرب يا قتل باشد در اين صورت بدون اجازه حكومت اسلامي جايز نيست. و نكته اي كه بايد در نظر داشته باشيم اين است كه از اين كه در انجام وظيفه امر به معروف و نهي از منكر تنها باشيم هراسي نداشته باشيم كه قُل اِنّما اَعظُكُم بواحدةٍ اَن تقوُموا لله مَثني و فرادي...(13) بگو من شما را به يك سخن پند مي دهم كه شما براي خدا دو نفر دو نفر با هم يا يك نفري در امر دينتان قيام كنيد
پاورقی:
1. آل عمران:110.
2. مكارم شيرازي، ناصر، تفسير نمونه، تهران: دارالكتب الاسلاميه، 1374، ج 3، ص 48.
3. فيض‌الاسلام، نهج‌البلاغه، حكمت 366.
4. حرعاملي، وسائل الشيعه، بيروت، دار احياء التراث العربي، ج 11، ص 395، ح 6.
5. موسوي خميني، سيد روح الله، ترجمه تحرير الوسيله، انتشارات جامعه مدرسين، 1368، ج 2، ص 295 و 297.
6. همان، ص 304.
7. همان، ص 319.
8. آل عمران:104.
9. آل عمران:110.
10. مكارم شيرازي، ناصر، تفسير نمونه، تهران، دارالكتب الاسلاميه، 1374، ج 3، ص 36.
11. قانون اساسي، اصل 8.
12. حرعاملي، پيشين، ص 394 و 395، ح 6.
13. سباء:46.
منبع: نرم افزار پاسخ - مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات