مقدمه
مسأله تعقل و تفكر در دين اسلام جايگاه ويژه اي دارد و عقل در كتاب و سنت _كه پيامبر گرامي اسلام آنرا ثقلين ناميد و به عنوان دو امانت گرانبها معرفي كرد_ ارزش فوق العاده اي دارد. اصلا قوام دين مسأله خردگرايي است و تشيع به عنوان اسلام اصيل و حقيقي، خاصه در اين مسئله پيشتاز بوده است. مذهب حقه تشيع، مذهبی است كه بر پايه عقل و تفكر بنا نهاده شده و مبانی اصیل اسلامی را با درک صحیح عقلانی ارائه نموده است و این هم از برکات سفارشات قرآن کریم و پس از آن، سفارشات پیامبر اسلام و ائمه اطهار علیهم السلام است كه همواره پیروان خویش را به تعقل و تفكر توصیه مکرر نموده اند. اساسا در اسلام اصول دین بر مبناي عقل پایه ریزی شده و توحید، نبوت، معاد و عدل و حتي امامت، همه بر اساس معیار عقل قابل اثبات و پذیرش می باشند، و در این زمینه آیات و روایات به عنوان چراغ های راهنما، راه حق را به عقل نشان می دهند و او را از خطا و پندار و اشتباه و خطر سقوط در بیراهه، مصون داشته اند. بر اساس مبانی دینی، حتی بخشی از فروع دین همچون نماز، روزه و زکات نیز عقلانی است. از نظر ما عقلانیت در اصول و فروع دین حاکم است و این از افتخارات شیعه است که همه مسائل آن با معیار عقلانیت سازگاری دارد. (1)
در اين نوشتار کوتاه بر آنيم تا عقلانيت مذهب حقه شيعه را از منظر قرآن و سنت، به اجمال به اثبات برسانيم. البته پيش از آن لازم است اين ادعا را هم ثابت كنيم كه اسلام حقيقي، تنها در مذهب حقه تشيع تبلور یافته، و هرجا سخن از اسلام است ، اسلام كامل را تشيع داراست. اين مدعا نياز به دليل دارد كه در ادامه به آن مي پردازيم.
تبلور اسلام ناب محمدی در تشیع
تشيع تاريخي جز تاريخ اسلام و مبدئي جز آغاز ظهور اسلام ندارد و اسلام و تشيع دو سوي يك حقيقت اند و دو هم زادند كه با هم به دنيا آمده اند. دليل بر اين حقيقت به نحو اختصار عبارت است از :
بيان فضائل امير المؤمنين(ع) از زبان رسول گرامي اسلام «صلی الله علیه و آله و سلم» در طول عمر شريفشان
حديث آغاز دعوت
حديث منزلت
حديث غدير
حدیث ثقلین
توصیه های مکرر رسول خدا به وصایت و ولایت و جانشینی و امامت امیر المؤمنین (علیه السلام)
و...
آنگاه پس از رحلت رسول اكرم (ص)، مسلمانان دو گروه شدند:
اول آنان كه مطابق سفارش های مکرر رسول خدا نسبت به امیرالمؤمنین و اهل بیت، بر این عقيده راستین ثابت قدم باقي ماندند که صحابه بزرگوار رسول رحمت و مهربانی، از جمله ابوذر و عمار و مقداد و سلمان و اهل بیت پیامبر، از شاخصین این گروه بودند و اينان مسلمان واقعي هستند. دوم گروهی كه مصلحت هاي پنداري را بر توصیه های پيامبر ترجيح دادند و با تسامح و تساهل، تمام تلاش های پیامبر در این زمینه را نادیده گرفتند. (2)
در حدیث متواتر و جاودانه ثقلین هم پیامبر رحمت و مهربانی دو ثقل بزرگ (یعنی قرآن و عترت) را بعد از خویش به یادگار گذاشت و مردم را به چنگ زدن به آن دو، دعوت نمود و تضمین نمود که با پیروی از آن دو، هرگز گمراه نخواهید شد.
آری، حقیقت اسلام را جز در تشیع (که به این دو یادگار بزرگ پیامبر تمسک جسته) نمی توان یافت؛ با اين مقدمه کوتاه، عقلانيت اسلام (يا همان تشیع) را از منظر قرآن و سنت، به اجمال مورد بررسي قرار مي دهيم:
عقلانيت در قرآن
بهترین سند ما در اسلام، قرآن کریم است که مملو از عقلانیت است. قرآن به عنوان ثقل اكبر، ارزش فوق العاده اي به عقل و خرد داده است. هر كس با آيات نوراني قرآن آشنا باشد مي داند كه قرآن کریم در مناسبت‌هاي مختلف، اهميت اين موضوع را آشكار ساخته است و عليرغم دروغ پردازي هاي برخي دشمنان كه دين را وسيله ناديده گرفتن عقل و خرد برمي شمرند، قرآن کریم اساس سعادت را عقل و خرد می‌داند و روي سخنش در همه جا با اولو الالباب و اولوا الابصار و دانشمندان و انديشمندان است؛ نمونه اي از اين آيات نوراني را از نظر مي گذرانيم:
إن في خلق السماوات والأرض واختلاف الليل والنهار لآيات لأولي الألباب (3)
مسلماً در آفرينش آسمانها و زمين، و آمد و رفت شب و روز، نشانههاى (روشنى) براى خردمندان است
در بسياري از آيات، قرآن همگان را به تعقل يا تفكر يا تذكر دعوت نموده است:
ان في ذلك لآيات لقوم يتفكرون (4)
قطعاً در اين [امور] براى مردمى كه تفكر مىكنند نشانههايى وجود دارد
گاهي تعبير را چنين مي فرمايد: كذلك يبين الله لكم الايات لعلكم تتفكرون(5)
اين گونه خداوند آياتش را براي شما بيان مي كند شايد انديشه كنيد
و از اين قبيل آيات در قرآن فراوان است مانند دعوت به فقه (فهم) يا نكوهش افرادي كه فكر خود را به كار نمي اندازند كه در 46 آيه از قرآن وارد شده است. در اين مورد همين بس كه قرآن يكي از صفات دوزخيان را نداشتن تفكر و تعقل ذكر كرده آنجا كه مي فرمايد: و قالوا لو كنا نسمع أو نعقل ما كنا في أصحاب السعير (6)؛ و [دوزخیان] مىگويند: «اگر ما گوش شنوا داشتيم يا تعقّل مىكرديم، در ميان دوزخيان نبوديم!»
و البته آيات فراوان ديگري هم هست كه در اينجا به جهت اختصار از ذكر آنها صرف نظر مي كنيم.
عقلانيت در سنت و روايات
در روايات اسلامي به پيروي از قرآن ، مسأله فكر و انديشه در درجه اول اهميت قرار گرفته و تعبيرات بسيار گويا و جالبي در آن به چشم مي خورد كه به نمونه هايي اشاره مي كنيم:
جمعي در محضر پيامبر اكرم(ص) مدح و ستايش از مسلماني كردند رسول اكرم فرمودند: عقل او چگونه است؟ عرض كردند: ما از تلاش و كوشش او در عبادت و انواع كارهاي خير او سخن مي گوييم شما از عقلش سؤال مي كنيد؟ حضرت فرمود: مصيبتي كه از ناحيه حماقت احمق حاصل مي شود بدتر است از فجور فاجران و گناه بدكاران، خداوند فرداي قيامت بندگان را به مقدار عقل و خردشان بالا مي برد و بر اين اساس به قرب خداوند نائل مي گردند. (7)
در حديث ديگري از امام صادق(ع) نقل شده كه فرمودند: كسي كه عاقل باشد دين دارد و كسي كه دين داشته باشد وارد بهشت مي شود، بنا بر اين بهشت جاي عاقلان است. (8)
البته عقل در اينجا بمعناي معرفت راستين است. وقتي از حضرت در مورد تعريف عقل سوال مي كنند آن بزرگوار دو نشانه معرفي مي كنند و مي فرمايند : عقل آن است كه با آن خدا پرستش شود و بهشت به دست آيد. (9)
در حديث ديگري از امام رضا(ع) مي خوانيم: عبادت به زيادي نماز و روزه نيست، بلكه عبادت واقعي، تفكر در كار خداوند متعال و اسرار حهان آفرينش است. (10) (11)
نتيجه گيري
با مطالبي كه گفته شد نتيجه مي گيريم كه اسلام ديني است عقلاني كه بر پايه تفكر و تعقل استوار است و دستورات و تعاليم آن همه بر محور عقل و خرد قرار دارد و تبلور اسلام ناب محمدی را تنها در مذهب راستین شیعه می توان یافت.
پی نوشت
--------------------
1- برگرفته از سخنان آیت‌الله مکارم شیرازی (حفظه الله)
2- گزيده سيماي عقايد شيعه، تاليف آيت الله سبحاني و ترجمه جواد محدثي
3- آل عمران/190
4- رعد/3 ، زمر/42 ، جاثيه/13
5- بقره/219 و 266
6- ملک/10
7- مجمع الببان، ج 10، ص324
8- اصول كافي، ج1، ص27
9- كافي، ج 1، ص 11
10- اصول كافي، ج2، ص 45
11- در نقل آيات و روايات، از كتاب يكصد موضوع اخلاقي در قرآن و حديث، اثر آيت الله مكارم و جمعي از محققين استفاده شده است.