انصاف به‌خودی خود یکی از مشکل‌ترین تکالیف است و به همین دلیل سرور همه فضایل است؛ واقعه‌ای که انسان در برابر آن قرار می‌گیرد و مکلف به رعایت انصاف می‌شود از عناصر گوناگونی ترکیب می‌شود. تصوری که انسان از شخص مقابل خود دارد، سوابقی که بین آن دو وجود دارد، ارزش حقی که باید در مورد آن انصاف داد، و.....از جمله عناصری هستند که در پدید آمدن واقعه تاثیر دارند و رعایت انصاف را سخت یا آسان می‌کنند. با این ملاحظه می‌توان انصاف را در دو رتبه کلی و عمده رتبه‌بندی کرد:
1-انصاف بدون سابقه:
منظور از انصاف بدون سابقه، رعایت انصاف در حق کسی است که بر ما ستمی نکرده و آزاری از او ندیده‌ایم. انصاف با چنین شخصی مرتبه آسان انصاف است، اگر چه به‌خودی‌خود از سخت‌ترین تکالیف الهی است. چنان سخت که امام صادق علیه‌السلام اطمینان ندارد شیعیان بتوانند مراعات کنند و می‌ترسد از التزام به آن شانه خالی کنند.
در روایتی است که یکی از دوستان امام صادق علیه‌السلام نامه‌ای به آن حضرت نوشته و چند مسئله پرسیده بود و در ضمن به قاصد گفته بود به طور شفاهی از امام بپرسد که یک مسلمان چه حقوقی بر سایر مسلمانان دارد؟ قاصد می‌گوید: «امام به همه سوال‌ها پاسخ داد، ولی درباره حقوق مسلمانان بر یکدیگر سکوت کرد. روزی که برای خداحافظی خدمت حضرت شرفیاب شدم عرض کردم به سوال من پاسخ نفرمودید. فرمود: «می‌ترسم حقیقت را بگویم و شما عمل نکنید و از دین خدا خارج شوید، از سخت‌ترین تکالیف الهی سه چیز است: اول رعایت انصاف با دیگران، یعنی با برادر مسلمان خود چنان رفتار کنی که دوست داری با تو رفتار کنند. دوم، آن‌که مال خود را از برادران مسلمان خود مضایقه نکنی و با مالت آن‌ها را یاری کنی و سوم، آن‌که در هر حال به یاد خدا باشی نه این‌که پیوسته سبحان الله و الحمدالله بگویی، به یاد خدا باشی یعنی وقتی با حرامی مواجه می‌شوی خدا را در نظر بیاوری و از آن اجتناب کنی.[1]
2- انصاف با سابقه:
منظور از انصاف با سابقه، انصاف با کسی است که در حق انسان ستم کرده و انصاف را رعایت نکرده است، این مرتبه انصاف بسیار مشکل و نیازمند ایمانی بسیار محکم است. امام علی علیه‌السلام می‌فرماید: «عادل‌ترین مردمان کسی است که انصاف دهد با آن‌که بر او ستم کرده است.»[2]
«در مقابل نیز ظالم‌ترین مردمان کسی است که ستم کند بر آن‌که با او به انصاف رفتار کرده است. »[3]
پی‌نوشت:
[1].کافی، ج2، ص170
[2].عیون الحکم و المواعظ، ص116
[3].همان
ر.ک اخلاق الهی، ج14، ص168