شاعر معروف اهل بیت در زمان امام رضا

شاعر معروف اهل بیت در زمان امام رضا | عشق ومودّت به خاندان نبّوی در ادبّیات ما سابقه ای بسیار کهن دارد. با استناد به اسناد و مدارکی که از ادبیات فارسی ثبت و ضبط شده است اشعار بسیار غنی و پر باری در مدیحه سرایی و مصیبت سرایی اهل بیت پیامبر(ص) و ائمه اطهار(ع) موجود می باشد و اکثر قریب به اتفّاق شعرا و نویسندگان کوشیده اند تا با در آمیختن عواطف و احساسات خود به مدح و منقبت خاندان نبّوی پرداخته و آثار ارزشمندی را به ساحت مقدس ائمه ی اطهار(ع) تقدیم نمایند.

می توان گفت که ستایش آل پیامبر و گرایش به علی (ع) و خاندان او در شعر فارسی ، از سده ی چهارم هجری آغاز شده و پیش از این تاریخ یعنی در دوران حکومت سامانیان ، غزنویان ، سلجوقیان و خوارزمشاهیان شمار این شعر ها بسیار اندک است. و قرن دهم آغاز به رسمیت شناختن مذهب تشیع در ایران است ودر این دوره است که قسمت مهمی از شعر فارسی را مدیحه ها و مرثیه های اهل بیت تشکیل می دهد.

ادبیات مذهبی به عنوان یکی از گونه‌های ادبی، از جمله مقوله‌های رایج در ادبیات فارسی محسوب می‌شود. مولدان اشعار مذهبی با خلق آثار خود، زیبایی‌ها و فضایل آشکار و نهان شخصیت‌های الهی ـ عرفانی را به مخاطبان نشان داده و منجر به ارتقای سطح فرهنگ و شعور اجتماعی آن‌ها می‌شوند. این نوع ادبی در حقیقت تمام تلاش خود را در دفاع از ارزش‌های مذهبی و ترویج اندیشه‌های الهی و ترغیب مخاطبان، به کار گرفته است.

یکی از موهبت های بزرگ برای ایرانیان وجود مرقد تابناک حضرت علی بن موسی الرضا در مشهد مقدس می باشد. عشق و اعتقاد به حضرت امام رضا (ع) در همه ی قشرهای مختلف مردم ریشه دوانیده است و آنها با این عشق و اعتقاد روزگاران سخت و دشوار و طولانی را سپری کرده اند. این حضور در جای جای زندگی ایرانیان و به ویژه در ادبیات فارسی خود را نشان داده است.

هرچند که حضرت امام رضا (ع) نویسندگان سده های دور را نیز تحت تأثیر خود قرار داده است و این گونه است که شاعران بزرگ ایران در اشعار خود همواره این شخصیت استثنایی را ستوده اند.

شاعر معروف اهل بیت در زمان امام رضا .

از شاعران زمان امام رضا(ع) دعبل خزاعی یکی از مشاهیر شعرای عرب و مداح اهل بیت علیهم السلام و از یاران امام (ع) بود که با سرودن قصیده «تائیه» در مدح اهل بیت رسول خدا و در محضر مبارک امام رضا(ع) مورد تحسین آن امام همام قرار گرفت و این سان ادب و شعر شیعی بر اثر تشویق بزرگواران دین رشد کرد. او به امام زمان خویش حضرت علی‌بن موسی الرضا (ع)، عشق و علاقه‌ی وافری داشت و نه تنها به مدح اهل بیت و ائمه‌ی معصوم (ع) و طرفداری از آنان و ذکر حقانیت آن‌ها می‌پرداخت، بلکه با شمشیر بُرّان هجو، هیچ یک از خلفای عباسی را بی‌نصیب نگذاشت.

شنیدن خبر شهادت امام رضا (ع)، اولین جرقه‌‌ی سرودن قصیده «رائیه» را فراهم آورد. مضمون اصلی قصیده‌ی رائیه، فضایل و کرامات امام رضا (ع) و اظهار غم و اندوه نسبت به درگذشت ایشان، رثای دیگر اهل بیت و نیز هجو و مذمت عباسیان به خصوص هارون‌الرشید می‌باشد.

أری بنی امیّةَ معذورینَ إن قَتَلوا / ولا أری لبنی العباسِ مِن عُذُرِ

ابناءُ حربٍ و مروانٍ و اُسرتُهُم / بنو معیطٍ وُلاةُ الحِقدِ وَالوغَرِ

قومٌ قَتَلتُم علی‌الإسلامِ اوّلَهُم / حَتّی اذا استَمکَنوا جازوا علی‌الکُفرِ

ترجمه: بنی‌امیه اگر فرزندان پیامبر و اهل بیت او را بکشند، آن‌ها را در این کار معذور می‌بینم ولی در مورد بنی‌عباس عذر و دلیلی نمی‌بینم. فرزندان حرب (پدرابوسفیان) و مروان و خانواده‌ی آن‌ها و بنی‌معیط و همه‌ی حاکمانی که کینه‌توز و ستمگرند. بنی‌امیه همان قومی هستند که شما با بهانه کردن اسلام، سرانِ آن را کُشتید ولی چون چیره شدند از روی کفر به انتقام‌جویی و خون‌خواهی برخاستند.

شاعر این قصیده‌ی 24 بیتی را با ذکر فضایل و مکارم حضرت امام رضا (ع) به پایان می‌برد و از جمله نشانه‌های دین‌داری را زیارت آرامگاه آن حضرت می‌داند:

اربَع بطوسَ علی قبرِ الزکیِّ بها /إن کنتَ تربعُ من دینٍ علی وَطَرِ

ترجمه: در شهر طوس در کنار قبر آن مرد پاک و شریف توقفی کن، اگر غم دین در دل داری و یا ادعای دین‌داری می‌کنی!

نخستین چکامه ای که در ادبیات فارسی در مدح علی بن موسی الرضا(ع) آمده است از «سنایی غزنوی» است و ظاهرا پیش از او کسی در مقام و مدح امام رضا(ع) شعری نسروده است و یا اگر قصایدی در این زمینه سروده شده در جایی ضبط نشده است.

سنایی از شاعران بزرگ قرن ششم می باشد و او را باید از تأثیر گذارترین شاعران در حوزه های مختلف شعر فارسی دانست. او در قصاید خود از مضامینی چون زهد وحکمت و اخلاق وعرفان بهره می گیرد و نخستین کسی است که افکار واصطلاحات عرفانی را با مضامینی عاشقانه در هم آمیخته است و قصیده ای در مدح حضرت امام رضا (ع) با مطلع زیر سروده است.

دین را حرمیست در خراسان / دشوار تورا به محشر آسان

از معجزه ها ی شرع احمد / از حجتهای دین یزدان

همواره رهش مسیر حاجت / پیوسته درش مشیر غفران ..... بی نام رضا همیشه بی نام / بی شأن رضا همیشه بی شأن

ودر پایان قصیده می گوید:

ای کین تو کفرومهرت ایمان / پیدا به تو کافراز مسلمان

در دامن مهرتو زدم دست / تاکفرنگیردم گریبان

اندر ملک امان علی راست / دل در غم غربت تو بریان

«افضل الدین بدیل خاقانی» دیگر شاعر نام آور قرن ششم هجری است. از خاقانی علاوه بر دیوان قصاید و غزلیات و تحفه العراقین مجموعه ی نوشته هایی به نام منشات در دست است که توانایی او را در نثر نشان می دهد. در پاره ای از اشعار او چاشنی زهد و عرفان دیده می شود. دو قصیده در مدح حضرت امام رضا سروده و در یکی از قصاید اشتیاق سفر خراسان انگیزه ای در درون او پدید آورده و آن زمانی بود که حکومت خوارزمشاهیان در اوج خود بود و بازار شعر وشاعری در آن ناحیه بسیار رونق داشت.

چه سبب سوی خراسان شدنم نگذارند / عندلیبم به گلستان شدنم نگذارند

نیست بستان خراسان را چون من مرغی / مرغم آوخ سوی بستان شدنم نگذارند....

روضه ی پاک رضا دیدن اگر طغیان است / شاید ار بر ره طغیان شدنم نگذارند

دیگر شاعر و عالمی که از شاعران نامدار سده هشتم قمری است و معاصر علامه حلی و صاحب هفت بند معروفی در مدایح اهل بیت است «حسن کاشی آملی» است. قصاید حسن کاشی در ستایش و منقبت بزرگان دین، شهرت بسیار داشته و مورد تقلید شاعران شیعه در دوره‌های بعد قرار گرفته‌است. ایشان در قصیده ای در مدح امام هشتم می سراید:

شرف خاک خراسان همه دانی که زچیست؟ / زآن که در خطه او روضه رضوان آمد

چه عجب بودی بهشت از دم یادی که در او / اثری از شرف خاک خراسان آمد

«کمال‌الدین ابوالعطاء محمودبن علی‌بن محمود»، معروف به «خواجوی کرمانی» یکی از شاعران بزرگ نیمهٔ اول قرن هشتم است. شعر خواجوی کرمانی شعری عرفانی است و مضامین عرفانی در غزلیات وی صریحاً بیان می‌شود. خواجو از حیث عقیدتی شیعه دوازده امامی است و خودش در اشعارش خود را «مادح آل حیدر» یعنی ستایشگر اهل بیت نبی می‌داند. وی صدها بیت شعر در مدح دوازده امام دارد. ایشان در دیوان اشعار خود در مدح امام رضا(ع) می سراید:

به سر و باغ رضا، مرتضی خضرترین / چراغ چشم سماوات و شمع روی زمین

سبیل دار خراسان و خورخراسان ناب / شهید مشهد و خسرو نشان طوس نشین

حسن نهاد و علی نام و موسوی گوهر / ذبیح نسبت و یحیی دل و مسیح آئین

«عبداّلرحمن جامی» ،شاعر و نویسنده قرن نهم هجری است. او مشهورترین اثر خود را به تقلید از گلستان سعدی نوشته است. جز دیوان شعر وآثار منثور، هفت اورنگ او شهرت فراوان دارد. در بیشتر قالبهای شعری طبع آزمایی کرده است. پیرو مذهب اهل سنت بود و قصیده ای در مدح حضرت رضا(ع) سروده که چند بیت آن را به عنوان مثال می آوریم :

سلام ٌعلی آل طه ویاسین / سلام ٌ علی آل خیر النّبیّین

سلام ٌعلی روضهٍ حلَّ فیها / امامً یباهی بِهِ المُلک َوَالدّین

علیّ بن موسی الّرضاکز خدایش/ رضا شد لقب چون رضا بودش آیین

زفضل وشرف بینی او را جهان / اگر نبوّدت تیره چشم جهان بین

پی عطر روبند حوران جنّت / غبار دیارش به گیسوی مشکین

اگر خواهی آری به کف دامن او / برو دامن از هر چه جزاوست برچین

چو جامی چشد لذّت تیغ مهرش / چه غم گر مخالف کشد خنجر کین

«شمس الدین محمدبافقی» شاعر نازکدل و پر احساس سدّه ی دهم هجری در سرودن منظومه های عاشقانه و غزل و قصیده استاد بود. امّا بیشترین شهرت وحشی مرهون غزلّیات اوست. قصایدی هم در منقبت امامان شیعه در دیوان وحشی وجود داردکه حال وهوای مخصوصی دارد. در ستایش امام هشتم قصیده ای با مطلع زیر سروده است:

تا شنید از باد پیغام وصال یار گل برهوا می افکند از خرّمی دستار گل

گر نمی آید زطوف روضه ی آل رسول چیست مهر آن که آورده است بر طومار گل

نخل باغ دین علی موسی جعفر که هست باغ قدر ورفعتش را ثابت وسیار گل

آنکه بر دیوار گلخن گردمد انفاس لطف عنکبوت وپرده را سازد برآن دیوار گل

نخل اگر با موم سازی در ریاض روضه اش گردداز نشو ونما سر سبزوآرد بار گل

ای که دادی دانه ی انگور زهر آلوده اش کشت کن اکنون به گلزاری که باشد بار گل

شاعر معروف اهل بیت در زمان امام رضا

«طالب آملی» متخلص به «طالب» شاعر اوایل قرن یازدهم هجریاست. او در ریاضیات، نجوم، حکمت و عرفان دستی قوی داشته و یکی از تواناترین شاعران سبک هندی است. طالب آملی پس از شاعرانی چون فردوسی و خیام، سومین شاعر از نظر تعداد ابیات شعری در میان شاعران ایرانی لقب گرفته است. در دیوان اشعار او ترکیب بند زیبایی در مدح و ستایش علی بن موسی الرضا(ع) یافت می شود:

من کیم خاک بوس درگاهی / جبهه سای در شهنشاهی

درگه پادشاه ملک صفا / نقد حیدر علی بن موسی «فرخی یزّدی» از نامورترین سخنوران یزد در عرصه ی فرهنگ و ادب فارسی و در زمینه ی ادب اجتمایی در دوران مشروطیت است و به تصریح استاد شفیعی کدکنی از سرآمدان غزل سیاسی می باشد. وی در قالبهایی همچون قصیده، غزل، دوبیتی، رباعی و مسمط طبع آزمایی نموده است. بهاریه ی زیر در قالب مسمط در ستایش هشتمین امام شیعیان از او ست:

نوروز نوبهار افراشت چون علم /ضحاک دی گریخت با انده والم

فریدون فروردین آمد به تخت جم /منوچهر یاسمین با چهر چون ارم

چون تهمتن کشید رخشش به زیر زین ....

تامدح گویم از سلطان دین رضا / آن آفتاب دین ارواحنا فدا

آن پادشاه جود آن معدن سخا / منظور آیه ی والشمس والضحی

هم سرّ سرمدی است هم قول او متین...

در بارگاه او پشت فلک خم است / در نزد رفعتش خلدبرین کم است

خورشید نزد او تشبیه انجم است / آن بارگه به عرش هم از ومحرم است

بر عرش حق کندفخرّیه این زمین...

حزین لاهیجی

«محمد علی حزین لاهیجی» در سال 1103ه.ق. در اصفهان متوّلد گردید. محمد علی حزین لاهیجیاو جهانگرد و همچنین دانشمندی جانورشناس و همچنین از آخرین شاعران بزرگ سبک هندی بود. از آثار او می‌توان به تذکره شعرا، دیوان اشعار، صفیر دل و حدیقه ثانی در برابر حدیقه سنایی و تذکارات العاشقین در برابر لیلی و مجنون اشاره کرد. حضور حزین و درسهای او در ترویج و اشاعة تشیع در آن زمان نقش بسیار مهمی داشت. قصایدی در مدح پیامبر و ائمه اطهار سرود و در سه قصیده به ستایش هشتمین اختر تابناک آسمان امامت وولایت پرداخت:

خوش آن دل که به یاد تو رشک چمن شود/ زلفت سمن ،بهار خطت یاسمن شود

ریزم زبس به یاد عقیق لبت سرشک / دامن زکاوش مژه کان یمن شود

«حاج سلیمان صباحی بیدگلی» از شاعران اواخر قرن دوازدهم و اوایل قرن سیزدهم هجری است. صباحی با آذر بیگدلی و هاتف اصفهانی معاشر و مصاحب بود و در غزل‌سرایی نیز مانند آن‌ها از سبک عراقی پیروی می‌کرد و در این زمینه آثاری از خود باقی گذاشته‌است. وی قصیده ای طولانی در نعت و منقبت امام هشتم(ع) سروده است:

طوس این یا وادی ایمن که می بینم ز دور / گنبد شاه خراسان یا رب این، یا نخل تور

با وجود گنبدش گفتم چه لازم نه سپهر / عقل گفتا ناگزیر است از برای لب قشور

مغفرت بر این در است و من بر این در جویمش / عاصیان را شد برین در رهنمون، رب غفور

«محّمد تقی ملک الشعرای بهار» (1330-1266ه.ش) شاعر ،محقق، استاد دانشگاه، روزنامه نگار و مرد سیاست بود. شهرت شاعری بهار به قصاید فخیم و استواری است که با توّجه به سنت ادبی گذشته سروده است. در جریان انقلاب مشروطه در مشهد شاهد به توپ بستن آستانه ی امام رضا (ع) بود و بهار در این زمینه دو شعر در قالب قصیده سرود:

بوی خون ای باد از طوس سوی یثرب بر / با نبی برگوی از تربت خونین پسر

عرضه کن بر وی کز حالت فرزند غریب / وآن مصیبتها آیا بودت هیچ خبر

اردیبهشت نوحه وآغاز ماتم است / ماه ربیع نیست که ماه محرّم است

«رهی معیری» با تخلص رهی از غزل‌سرایان معاصر ایران است. رهی بدون تردید یکی از چند چهره ممتاز غزل‌سرای معاصر است. سخن او تحت تأثیر شاعرانی چون سعدی، حافظ، مولوی، صائب و گاه مسعود سعد سلمان و نظامی است. وی در مثنوی زیبایی در مدح اما رضا(ع) می سراید:

پرتو این کـوکب رخـشان نگر/ کوکبه شـاه خراسـان نـگـر

آینه غـیـب نـمـا را ببـیـن/ ترک خودى گوى و خدا را ببین

هرکه بر او نور رضا تافته است / دردل خود گنج رضا یافته است

سایه شه مایه خرسـندى است/ مُلک رضا مُلک رضامندى است

«استاد محمّد حسین بهجتی» (شفق) در سال 1313دراردکان یزد ،در خانواده ای مذهبی دیده به جهان گشود. تحصیلات حوزوی را در محضر آیات عظام فرا گرفت و از همان اوان جوانی در کنار تحصیل گهگاه به سرودن اشعاری شیرین و دلنشین می پرداخت. مجموعه شعر به نام بارش نور از اثر ایشان می باشد. بهجتی شاعری توانمند بود که ظرافت و دردمندی و دینداری و روشنگری را در این هنر خود به نمایش می‌گذاشت و ذوق سرشار همراه با دانش گسترده را در زبان فاخر خود به کار می‌گرفت. محتوای غزلهای او بیشتر عرفانی، اخلاقی و توحیدی می باشد و چند غزل در مدح غریب الغربا ،حضرت امام رضا سروده است. در غزل زیربا ردیف تو می بوسم ارادت خود را به امام نشان داده:

ای دوست آستان تو می بوسم / هرجا بود نشان تو می بوسم

بخت ار مدد کند چو فلق هر صبح / ایوان دلستان تو می بوسم

مهدی اخوان ثالث

مهدی اخوان ثالث شاعر معاصر است .مجموعه های ارغنون ،زمستان ، آخر شاهنامه، از این اوستاودر حیاط کوچک پاییز در زندان از جمله آثار اوست.شعر اخوان شعر اجتمایی است وحوادث زندگی مردم ایران را در خود منعکس می سازد. مهارت اخوان در شعر حماسی است و او درون‌مایه‌های حماسی را در شعرش به کار می‌گیرد و جنبه‌هایی از این درون‌مایه‌ها را به استعاره و نماد مزین می‌کند. اخوان علاوه بر شعر نو در قالب سنتی هم طبع آزمایی کرده است و در قالب غزل و قصیده و رباعی اشعاری سروده ،شعر زیر در قالب غزل در مدح حضرت رضا(ع) سروده است:

بعد چل سال که ری داشت چو محبوس مرا می کشد عشق دگرباره سوی توس مرا

کاش زآغاز نمی آمدم از توس به ری که به انجام نبود این همه افسوس مرا

«قیصر امین پور» شاعر انقلاب اسلامی ،مجموعه شعرهای در کوچه ی آفتاب ،تنفس صبح و آینه های ناگهان از آثار اوست. بیشتر در قالب نیمایی شعر سروده است ولی در قالب سنتی ، مخصوصاً غزل هم اشعار ی از خود به یادگار گذاشته است. در شعر زیر شاعر عظمت وبزرگی امام رضا (ع) را به نظم در اورده و همچنین با استفاده از آرایه های ادبی بر زیبایی شعر خود افزوده است:

چشمه های خروشان تورا می شناسند / موج های پریشان تورا می شناسند

رسش تشنه گی را تو آبی، جوابی / ریگ های بیابان تو را می شناسند

نام تو رخصت رویش است و طراوت / زین سبب برگ و باران تو را می شناسند

از نشابور با موجی از لا گذشتی / ای که امواج طوفان تو را می شناسند

امروزه کمیّت اشعار مذهبی به خصوص در رثای ثامن الائمه(ع) به‌ راستی شگفتی‌آور است‌، ولی آنچه در این میان تا حدودی کمرنگ است‌، بهره‌مندی این شعرها از معارف دین است‌. در مورد حضرت امام رضا(ع‌) آن‌قدر که «آهو» و «کبوتر» و «گنبد» و «ضریح‌« و محتوای احساسی در اشعار حضوری برجسته دارند، از رفتار و گفتار و علم و سیره آن حضرت چندان نشانی نمی‌توان یافت‌.

امید است شاعران از پیوند میان درونمایه‌ی مذهبی و مضامین اخلاقی‌، اجتماعی و احساسی‌ای که انسان امروز آنها را لمس می‌کند و به عنوان الگویی از سیره اهل بیت(ع) به آنها نیازمند است بیش از پیش بهره برند.

منبع: نسیم آنلاین