مسئله توسل و شفاعت از جمله مسائل کلامی است که فِرَق مختلف اسلامی درباره آن نظرات متفاوتی داده‌اند. برخی از فِرَق اسلامی موارد مذکور را قبول دارند و اما برخی دیگر قبول ندارند. در این مقاله، به مفهوم‌شناسی توسل و شفاعت پرداخته و ارتباط یا جدایی آنها از یکدیگر را بررسی می‌کنیم.
* مفهوم شناسی توسل *
«توسل» در لغت به معنای نزدیکی یافتن به چیزی و به کاری.[1] وسیله قرار دادن، دست به دامن شدن.[2] انجام دادن کاری برای تقرب به یک چیز یا شخص است.[3] اما توسل در اصطلاح دارای معانی مختلفی است که دو نمونه از آن را بیان می‌کنیم: خواستن حقیقی از حقیقت وجودی انسان‌هایی برگزیده و کامل برای وساطت در امر خیری مربوط به دنیا یا آخرت.[4] توسل یعنی «واسطه قرار دادن شیء یا شخص برای رسیدن به مطلوب و مقصود».[5]
* مفهوم شناسی شفاعت *
«شفاعت» در لغت به معنای درخواست از غیر است.[6] شفاعت از ماده «شفع» به معناى زوج -در مقابل «وتر» به معناى فرد- گرفته شده است.[7] معنای اصطلاحی شفاعت: واسطه شدن شخص مورد احترام که با درخواست ملتمسانه فرد خاطی در کنار هم و به کمک هم، موجب خلاصی شخص گنهکار می‌شود.[8] روز قیامت اولیای الهی در حق گروهی از گنه‌کاران شفاعت کرده و آنان را از عقاب جهنم نجات می‌دهند یا طبق تفسیر برخی اولیای الهی با شفاعت‌شان از شخصی سبب ترفیع درجه او می‌شوند.[9]
* ارتباط یا انفصال *
برخی بین توسل و شفاعت فرق گذاشته‌اند و حتی برخی توسل را قبول ندارند ولی شفاعت را قبول دارند. برخی گفته‌اند که شفاعت به آخرت و توسل به‌دنیا مختص می‌شود که این کلام غلط است. زیرا شفاعت و توسل هم در دنیا است و هم در آخرت. در روایات این مطلب وجود دارد و اینگونه آمده است: فردی نابینا، حضور رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) رسید و از آن حضرت طلب شفاعت خواست تا بینا شود. در آن روایت پیامبر اکرم چگونگی درخواست شفاعت را معرفی فرمودند: «...اللهم فشفعه فيَّ[10]؛ خدایا شفاعت حضرت محمد(صلی‌الله‌علیه‌وآله) را درباره من بپذیر». پس از این درخواست بینایی خودش را بازیافت. همچنین در صحیح بخاری آمده است که در آخرت و روز قیامت به انبیا متوسل می‌شوند تا آنان را نجات دهند، پس توسل و شفاعت در دار دنیا و عُقبی وجود دارد.[11]
در اصل شفاعت، یک نوع توسل است؛ شفیع، برای نجات کسی‌که شرایط لازم را دارد، واسطه می‌شود؛ چون هر انسانی به گونه‌ای شفاعت می‌خواهد، مثلاً در زیارت‌ها یا دعاها و یا مناجات‌ها. بنابراین در حقیقت بین توسل و شفاعت هیچ تفاوتی وجود ندارد گرچه در نگاه ظاهری تفاوت دیده می‌شود. بهترین دلیل بر این‌که این دو واژه باهم فرق ندارند، این است که در تعریف شفاعت آمده است: شفیع واسطه برای جلب منفعت و رفع ضرر می‌شود، چنانکه در حقیقت توسل نیز جلب منفعت و دفع ضرر است.
پی نوشت:
[1]. لغت نامه دهخدا، ذیل واژه توسل.
[2]. فرهنگ معین، ذیل واژه توسل.
[3]. فراهیدی، خلیل ابن احمد، العین، ج 7، ص 298؛ ابن منظور، محمدبن مکرم، لسان العرب، ج 11، ص 724.
[4]. پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب، مقاله توسل وسیله‌ای برای رسیدن به مقصود.
[5]. ابن اثیر جزری، عزالدین، النهایه فی غریب الحدیث والاثر، ص 185.
[6]. فراهیدی، خلیل ابن احمد، العين، ج 1، ص260.
[7]. ابن فارس، احمد، معجم مقاييس فى اللغه، ج 3 "ماده شفع"، ص 201؛ راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات، ماده شفع، ص 263؛ فيروزآبادى، محمد بن یعقوب، قاموس المحيط، ج 3، ص 45.
[8]. سبحانی، جعفر، آیین وهابیت، ص 245.
[9]. پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب، مقاله وهابیت و شفاعت.
[10]. الترمذی، محمد بن عيسى، سنن الترمذی، ج ۵، ص ۲۲۹، ح ۳۶۴۹.
[11]. بخاری، محمد بن اسماعيل، صحیح بخاری، ج ۸، ص۱۰، کتاب التفسیر، باب قول الله تعالی و علم آدم الاسماء کلّها، رقم ۴۴۷۶.