فتنه‌ها، خاستگاه و ریشه‌هایی دارد. مولی‌الموحدین امام علی(علیه‌السلام) در نهج‌البلاغه به آنها اشاره داشته و برای ما بیان فرمودند. پیروی از خواهش‌های نفسانی، نوآوری و بدعت در احکام آسمانی و نیز آوازه‌ی نیک جزو آن، به شمار می‌آید.
حضرت علي(عليه‌السلام) در یکی از خطبه‌ها و در جملاتی كوتاه و گويا به اين پرسش پاسخ گفتهاند: «همانا آغاز پديد آمدن فتنه‌ها پيروی خواهش‌های نفساني و نوآوری در حكمهای آسمانی است؛ نوآوريهايی كه كتاب خدا آن را نميپذيرد و گروهی از گروهی ديگر ياری ميخواهد تا بر خلاف دين خدا، اجرای آن را به عهده گيرد».[1] البته قابل ذکر است که آوازه‌ی نیک نیز در بروز فتنه در کنار این دو عامل قرار می‌گیرد.
1- پيروی از خواهش‌های نفسانی: خدای متعال جوهر انسان را با اميال و غريزههای گوناگونی سرشته است كه همه آنها در تكامل و تعالی انسان و رسيدن به مقصودی كه خداوند برای انسان ترسيم نموده، نقشی اساسی دارند. بیترديد، وجود غريزههايی همچون خشم و غضب، دوستی و محبت، ميل به زندگی با وجود برخی اختلاف و تضادها ميان آنها، در پی هدف و مقصود واحدی هستند. نگونبختی انسان زمانی است كه يكی از هوسهای درونی او از حدّ خويش تجاوز كند و از دايره خود پا را فراتر گذارد. حضرت علي (عليه‌السلام) در اينباره مي‌فرمايند: «بدبخت كسی است كه از هوای نفس فريب خورد. بدانيد كه اندك ريا، شرك است و همنشينی با پيروان هوا، فراموش كردن ايمان و جای حاضر شدن شيطان».[2]
2- بدعتها و نوآوریهای بي بنياد: خاستگاه ديگر فتنه كه اميرمؤمنان علی(عليه‌السلام) بدان اشاره نمودهاند، بدعتهايی است كه در حوزه دين پديد میآيند. علّامه مجلسی از رسول خدا (صلياللهعليهوآله) روايتی را نقل كرده است كه میفرمايند: «هرگونه نوآوری بدعت و هر بدعتی ضلالت و هر ضلالتی مسيرش به سوی دوزخ است».[3] همچنين از حضرت علي (عليه‌السلام) روايت شده است كه فرمودند: «مَا أُحْدِثَتْ بِدْعَةٌ إِلَّا تُرِكَ بِهَا سُنَّةٌ؛ هيچكس نيست كه بدعتی بگذارد جز اينكه به موجب آن سنّتی را وانهد».[4]
3- آوازه‌ی نيك: دنيا سراسر آزمايش و امتحان است. برای برخی، نام نيك و سابقه‌ی درخشان، وسيله‌ی اين آزمايش است. كسانی به مجرّد آن كه نامشان به نيكی برده شود، حالشان تغيير می‌بابد و ايمان‌شان سست می‌شود. اينان هنگام فتنه، دستمايه‌ی فريب فتنه جويان می‌گردند. اميرالمؤمنين علی(عليه‌السلام) پيرامون اينان چنين مي‌فرمايند: «وَ كَمْ مِنْ مُسْتَدْرَجٍ بِاالْاِحْسَانِ اِلَيْهِ وَ مَغْرُورٍ بِالسَّتْرِ عَلَيْهِ وَ مَفتونٍ بِحُسْنِ الْقَوْلِ فيهِ وَ مَا اِبْتَلَي اللّهُ اَحَدا بِمِثْلِ الْاِمْلاءِ لَهُ؛ بسا كسانی كه نِكوحالي‌شان دام بلاست؛ خطاپوشی‌شان موجب غرور است و حُسن شهرت و خوش‌نامی‌شان سبب غلتيدن به دام فتنه است. در ميان آزمون‌های الهي، هيچ آزمونی همانند مهلت دادن به چنين كسانی نيست».[5] و در فراز ديگری مي‌فرمايد: «رُبَّ مَفْتُونٍ بِحُسْنِ الْقَوْلِ فيه؛ بسا كسانی كه با ستوده شدن به مرداب فتنه در افتاده‌اند».[6]
پی نوشت:
[1]. نهج‌البلاغه، گردآورنده: شریف رضی، خطبه 50.
[2]. همان، خطبه 86.
[3]. مجلسي، محمّد باقر، بحارالانوار، ج 77، ص 293.
[4]. نهج‌البلاغه، گردآورنده: شریف رضی، خطبه 145.
[5]. همان، ترجمه علی اصغر فقیهی، کلمات قصار 116 و 260، صص 677 و 707.
[6]. همان، ترجمه عبدالمحمد آیتی، کلمات قصار 454؛ ترجمه علی اصغر فقيهى، کلمات قصار 464، ص 756.