خط مشکوکی که از سوی برخی افراد و جریان‌ها دنبال می‌شود، این است که هزینه‌ای که امروز کشور می‌پردازد، ناشی از اقدام دانشجویان پیرو خطّ امام در تسخیر سفارت آمریکاست؛ اما واقعیت این است که آمریکا، آغازگری خشن و غیر قابل انعطاف در روابط پر تنش با ایران بوده است.
ریشه‌یابی خصومت‌های آمریکا علیه ایران و چندین دهه مقابله حداکثری با جمهوری اسلامی از جمله مسائل تاریخی و جاری در عرصه سیاسی کشورمان است؛ بی‌گمان فراز و فرود روابط صدساله ایران با آمریکا، مهم‌ترین بخش در حافظه دیپلماسی ایرانیان است که خاطرات خوبی در آن رقم نخورده است.
بخش مهمی از گذشته تیره و تار روابط سیاسی، ریشه در کودتای ۲۸ مرداد دارد. در این رخداد ما شاهد تأثیر عمیقی بر حافظه جمعی مردم ایران هستیم؛ چراکه افکار عمومی و نخبگانی پس از آن به صورت قاطعی متقاعد شده بود که قدرت واقعی در دستان پنهان آمریکا قرار دارد و نظام سیاسی ایران توان بازدارندگی از نفوذ عمیق هژمونی آمریکایی را نداشته و عملاً چیزی به نام استقلال در تصمیم‌گیری در میان رجال سیاسی و دولتی وجود ندارد.[۱]
ظهور مفاهیم سیاسی همچون امپریالیسم جهانی و نظام سرمایه‌داری در سپهر سیاسی کشور به همین دوران بر می‌گردد، دورانی که با کودتای آمریکایی، حضور ایران در بلوک غرب تثبیت شده و ایران به عنوان حافظ منافع آمریکا در خاورمیانه تبدیل به ژاندارم منطقه گشت. یکی از نخستین نتایج کودتا، سرکوب حزب توده بود که بلوک شرق را در ایران نمایندگی می‌کرد؛ بیش از چهل مقام حزبی که بیشتر از دانشجویان ایرانی بودند اعدام و ۱۴ نفر دیگر را زیر شکنجه کشتند، ۲۰۰ نفر را به حبس ابد محکوم و بیش از ۳۰۰۰ تن از اعضای عادی حزب را دستگیر کردند.[۲] این سرکوب شدید در حالی که میان جهان‌بینی کمونیسم شوروی و امپریالیسم آمریکایی جنگی سرد آغاز گردیده بود، برای مردم ایران تردیدی باقی نگذاشت که آمریکا بزرگ‌ترین دخالت کننده در امور داخلی ایران است و تمامی برخوردهای خشن این‌چنینی با هماهنگی آمریکا صورت می‌پذیرد.
این تصویر ساخته شده در اذهان مردم ایران به مرور کامل‌تر گشت و کلکسیونی از مداخله آمریکا در امور داخلی ایران را شکل داد؛ مداخلاتی که تنها با هدف حفظ مهره‌های آمریکایی در ایران صورت می‌گرفت و عامل اصلی برای شکل‌گیری انقلاب اسلامی گردید و سرانجام حرکت دانشجویان پیرو خط امام در تسخیر سفارت آمریکا، خط پایانی بر حضور دیپلماسی دخالت‌گر و مخرب آمریکا در درون جغرافیای ایران بود.
هر چند برخی با روایت نادرست از سیر روابط تنش‌آلود ایران و آمریکا به دنبال برجسته کردن گزینشی واقعه تسخیر لانه جاسوسی هستند تا با مقصر دانستن دانشجویان پیرو خط امام، زمینه‌ساز به زیر سؤال کشیدن مدیریت نهضت از سوی حضرت امام خمینی (ره) شوند؛ اما نمی‌توان منکر آن شد که ۲۸ مرداد سال ۱۳۳۲ مهم‌ترین مقطع برای تحولات ضد آمریکایی در حافظه تاریخی ایرانیان است و پس از آن بود که واشنگتن میان دو گزینه ایستادن در کنار مردم ایران یا حکومت شاهنشاهی، گزینه دوم را انتخاب کرد و با این انتخاب خود، وارد تنش عمیق و گسترده با ملت ایران شد؛ آغازگری آمریکا در ملتهب نمودن روابط دو کشور پس از کودتا از سوی بسیاری از تحلیل‌گران و مقامات آمریکایی مورد اذعان قرار گرفته است، آقای «آنتونی بویل» استاد دانشكده حقوق دانشگاه ایلینویز آمریكا طی اظهارات مفصلی اظهار می‌كند كه سیاست‌های خود آمریکا، عامل اصلی گروگان‌گیری اعضای سفارت آمریكا در تهران بوده و ایرانیان به موجب ماده ۵۱ منشور ملل متحد، از حق دفاع مشروع برخوردار بوده‌اند.[۳]
مسئله مهم دیگر این است که تسخیر سفارت اتفاقی بی‌سابقه و بحرانی در جهان امروز نیست؛ بلکه در تاریخ معاصر بارها در کشورهای مختلف روی داده و سپس طی مدت کوتاهی حل گشته است؛ اما در سال ۱۳۵۷ و پیرو ورود دانشجویان به سفارت، مقاومت مقامات آمریکایی در برابر خواسته‌های مسئولان ایرانی پس از تسخیر سفارت این کشور، نشان می‌دهد که کارتر و دولت وی هم تمایل چندانی به حل سریع موضوع سفارت نداشته‌اند؛ دبیرکل سازمان ملل که یکی از واسطه‌ها برای فیصله یافتن ماجرای تسخیر سفارت بود در دیدار با مقامات ایران پیشنهاد آسان و حداقلی را از زبان آن‌ها شنید، طرف مذاکره‌کننده ایرانی پیشنهاد کرد که دادگاهی بین‌المللی با سرپرستی سازمان ملل تشکیل شود تا به محاکمه‌ی شاه بپردازد. پیشنهادی که در آن از اصرار بر تحویل شاه و دارایی‌های وی عقب‌نشینی شده بود؛ اما هیچ‌گاه به آن توجه نشد![۴]
از این روی آمریکا به عنوان طرفی که آغازگر روابط غیر دوستانه بوده و حتی در اوج بحران سیاسی در روابط دو کشور، به کمترین خواسته مقامات ایرانی توجه نکرده است، مقصر اصلی در تنش با ایران هست.
پی‌نوشت:
[۱]. یرواند آبراهامیان، کودتا، ترجمه‌ی محمدابراهیم فتاحی، تهران: نی، ۱۳۹۲، ص ۲۶.
[۲]. یرواند آبراهامیان (۱۳۸۷)، ایران بین دو انقلاب، ترجمهٔ احمد گل محمدی، ص. ۴۶۷–۴۶۸.
[۳]. پایگاه مركز اسناد انقلاب اسلامی، B2n.ir/q64630.
[4]. مرکز بررسی اسناد تاریخی، B2n.ir/n16198.