موانع انفاق در راه خدا

مقدمه: یکی از مهمترین لازمه‌های انفاق در راه خداوند متعال، پرورش روحیه سخاوتمندی و کرم در انسان‌هاست، کسی که در راه خداوند متعال انفاق می‌کند، به این یقین می‌رسد که با انفاق کردن چیزی از رزق و روزی که خداوند متعال برای او مقدر کرده است کم نمی‌شود، چرا که خداوند متعال رزق و روزی همه موجودات بالاخص انسان‌ها را معین و مقدر کرده است به گونه‌ای که قابل تغییر و تبدیل نیست و با انفاق کردن نیز چیزی از آن کم نمی‌شود. بنابراین این حُبِ بیش از حد افراد به اموال دنیا و بخیل بودن آنها است که از موانع بسیار بزرگ انفاق در راه خداوند محسوب می‌شود. 

انفاق کردن در راه خداوند متعال یعنی پرورش روحیه سخاوتمندی، که افراد سخاوتمند در بسیاری از روایات و احادیث مورد مدح قرار گرفته‌اند، چنانچه نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلم می‌فرمایند:«إنَّ السَّخاءَ شَجَرَةٌ مِن أشجارِ الجَنَّة لَها أغصانٌ مُتَدَلِّيَةٌ في الدنيا ، فمَن كانَ سَخِيّا تَعَلَّقَ بِغُصنٍ مِن أغصانِها، فَساقَهُ ذلكَ الغُصنُ إلى الجَنَّةِ»[۱]«بخشندگى، يكى از درختان بهشت است كه شاخه هاى آن در دنيا آويزان است . بنا بر اين ، هر كه بخشنده باشد، به يكى از شاخه هاى آن آويزان شده و آن شاخه او را به طرف بهشت مى كشاند». 

و نیز می‌فرمایند:«اَلسَّخِيُّ قَرِيبٌ مِنَ اَللَّهِ قَرِيبٌ مِنَ اَلْجَنَّةِ قَرِيبٌ مِنَ اَلنَّاسِ بَعِيدٌ مِنَ اَلنَّارِ وَ اَلْبَخِيلُ بَعِيدٌ مِنَ اَللَّهِ بَعِيدٌ مِنَ اَلْجَنَّةِ بَعِيدٌ مِنَ اَلنَّاسِ قَرِيبٌ مِنَ اَلنَّارِ»[۲]«شخص سخاوتمند به خدا و بهشت و مردم نزديك و از دوزخ دور است و بخيل از خدا و بهشت و مردم دور و به دوزخ نزديك است». 

و نیز می‌فرمایند:«اَلْجَنَّةُ دَارُ اَلْأَسْخِيَاءِ»[۳]«بهشت منزلگاه سخاوتمندان است». 

مقام انسان سخاوتمند آنقدر در نزد خداوند متعال محبوب است که حتی فرد گناهکاری که سخاوتمند است، نزد خداوند متعال محبوب‌تر است از انسان عابدی که بخیل باشد! چنانچه حضرت امام جعفر صادق علیه السلام می‌فرمایند:«شابٌّ سَخِيٌّ مُرهَقٌ فِي الذُّنوبِ أحَبُّ إلَى اللّه ِ مِن شَيخٍ عابِدٍ بَخيلٍ»[۴]«جوان بخشنده فرو رفته در گناه ، نزدِ خداوند ، از پيرِ پارساى بخيل، محبوب تر است». 

هر چیزی که با روحیات سخاوتمندی انسان‌ها در عناد و تضاد باشد، از موانع انفاق در راه خداوند متعال محسوب می‌شود، چرا که انفاق، همان سخاوتمندی و بخشندگی در راه خداوند متعال است. بنابراین یکی از بزرگترین موانع و خصلت‌های بد روحی که با روحیه سخاوتمندی در تضاد و عناد است، حُبِ بیش از حد به اموال دنیاست، مسلماً کسی که این روحیه بسیار زشت در وجود او ریشه دوانده باشد، نمی‌تواند از مال خودش در راه خداوند متعال انفاق کند، در واقع همین حب به دنیا است که زمینه‌ساز صفت بسیار زشتی به نام بُخل در انسان‌ها است، خداوند متعال در قرآن مجید در مورد انسان‌های بخیل می‌فرماید:«وَلَا يَحْسَبَنَّ الَّذِينَ يَبْخَلُونَ بِمَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ هُوَ خَيْرًا لَهُمْ ۖ بَلْ هُوَ شَرٌّ لَهُمْ ۖ سَيُطَوَّقُونَ مَا بَخِلُوا بِهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ ۗ وَلِلَّهِ مِيرَاثُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ۗ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ»[۵]«کسانی که بخل می‌ورزند، و آنچه را خدا از فضل خویش به آنان داده، انفاق نمی‌کنند، گمان نکنند این کار به سود آنها است؛ بلکه برای آنها شر است؛ بزودی در روز قیامت، آنچه را نسبت به آن بخل ورزیدند، همانند طوقی به گردنشان می‌افکنند. و میراث آسمانها و زمین، از آن خداست؛ و خداوند، از آنچه انجام می‌دهید، آگاه است». 

بنابراین می‌توان گفت که تنها چیزی که در مقابل انفاق قرار گرفته است، بخل است که یکی از بزرگترین رذایل اخلاقی و صفات زشت محسوب می‌شود، و این صفت آنقدر زشت است که تمامی ابعاد زندگی انسان‌ها را تحت الشعاع اثرات منفی ماحصل از این صفت زشت قرار می‌دهد، یکی از تاثیرات منفی بخل ورزی، در روابط خانوادگی و اجتماعی است، حضرت امام علی بن موسی الرضا علیه السلام در مورد تاثیر منفی بخل بر روابط اجتماعی و خانوادگی می‌فرمایند:«اَلسَّخِيُّ يَأْكُلُ مِنْ طَعَامِ اَلنَّاسِ لِيَأْكُلُوا مِنْ طَعَامِهِ وَ اَلْبَخِيلُ لاَ يَأْكُلُ مِنْ طَعَامِ اَلنَّاسِ لِئَلاَّ يَأْكُلُوا مِنْ طَعَامِهِ»[۶]«شخص سخاوتمند از طعام ديگران استفاده ميكند كه آنان نيز از سفرۀ او استفاده كنند،و به عكس شخص بخيل از خوان ديگران نمى‌خورد مبادا كه ديگران از طعام او بخورند». 

یکی دیگر از اثرات منفی بخل ورزی، تاثیر منفی آن در آسایش و راحتی و آرامش فرد بخیل است، چنانچه حضرت امام علی بن موسی الرضا علیه السلام در این مورد می‌فرمایند:«لَيسَ لِبَخيلٍ راحَةٌ، ولا لِحَسودٍ لَذَّةٌ، ولا لِمُلوكٍ وَفاءٌ، ولا لِكَذوبٍ مُرُوَّةٌ»[۷]«بخیل را آسایش نیست، و حسود را لذّت نیست، و پادشاهان را وفا نیست، و دروغزن را مروّت نیست». 

یکی دیگر از اثرات منفی بخل ورزی، تاثیر منفی آن در انجام امورات عبادی و دینی است، چرا که هرگز بخل ورزی و ایمان با هم در قلب انسان جمع نمی‌شوند، چنانچه نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلم می‌فرمایند:«لا يَجتَمِعُ الشُّحُّ و الإيمانُ في قلبِ عَبدٍ أبداً»[۸]«بخل و ايمان، هرگز با هم در قلب بنده اى جمع نمی‌شوند». 

یکی دیگر از اثرات منفی بخل ورزی، تاثیر منفی آن در حفظ آبروی فرد مسلمان است، به گونه‌ای که بخل ورزی موجب می‌شود که آبرویی برای فرد مسلمان نماند، چنانچه حضرت امام علی بن موسی الرضا علیه السلام در این مورد می‌فرمایند:«البُخلُ يُمَزِّقُ العِرْضَ»[۹]«بخل، آبروی فرد را بر باد مى دهد». 

بنابراین بخل یکی از پلیدترین و زشت‌ترین رذایل اخلاقی است که اگر انسان به این رذیله اخلاقی مبتلا باشد روحیه سخاوتمندی در او کشته می‌شود و نمی‌تواند از اموال خود بگذرد و آنها را در راه خداوند متعال انفاق کند، خداوند متعال در قرآن کریم انسان‌ها را از این رذیله اخلاقی نهی کرده و چنین می‌فرماید:«الَّذِينَ يَبْخَلُونَ وَيَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبُخْلِ وَيَكْتُمُونَ مَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ ۗ وَأَعْتَدْنَا لِلْكَافِرِينَ عَذَابًا مُهِينًا»[۱٠]«کسانی که [از انفاق اموالشان در راه خدا] بخل می ورزند، و مردم را به بخل فرمان می دهند، و آنچه را خدا از فضل خود به آنان داده پنهان می کنند، [کافرند] و ما برای کافران عذابی خوارکننده آماده کرده ایم». 

بنابراین بهشت تنها منزلگاه سخاوتمندان است و افرادی که بخل ورزی می‌کنند وارد بهشت نمی‌شود، چنانچه نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلم می‌فرمایند: «الْجَنَّةُ دَارُ الْأَسْخِيَاءِ وَ الَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ لَا يَدْخُلُ الْجَنَّةَ بَخِيلٌ وَ لَا عَاقٌ وَالِدَيْهِ وَلَا مَانٌ بِمَا أَعْطَى»[۱۱]«بهشت خانه سخاوتمندان است و به خدایی که جان من به دست اوست بخیل وارد بهشت نمیشود؛ همچنین عاق والدین و منّت گزار در مورد آنچه بخشیده است». 

و نیز نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلم سه خصلت را هلاک کننده برشمرده‌اند که یکی از آنها بخل ورزی است، چنانچه می‌فرمایند:«ثلاث مهلکات و ثلاث منجیات، فالمهلکات شحّ مطاع و هوى متّبع و إعجاب المرء بنفسه و الثّلث المنجیات خشیة اللَّه فی السّرّ و العلانیة و القصد فی الغنا و الفقر و العدل فی الغضب و الرّضا»[۱۲]«سه چیز هلاک کننده است و سه چیز نجات دهنده است، سه چیز هلاک کننده بخلى است که مطیع آن شوند و هوسى است که از آن پیروى کنند. و اعجاب مرد نسبت به خویشتن و سه چیز نجات دهنده ترس از خداست در آشکار و نهان و اعتدال در فقر و توانگرى و عدالت در حال خشم و خشنودى». 

نتیجه‌گیری: از آنجا که انفاق در راه خداوند متعال نیاز به روحیه سخاوتمندی و کرم در انسان دارد، بنابراین هر چیزی با سخاوتمندی و کرم در عناد و تضاد باشد، از موانع انفاق در راه خداوند متعال برشمرده می‌شود، که یکی از مهم‌ترین رذایل اخلاقی و صفات زشت که از موانع بسیار بزرگ انفاق در راه خداوند متعال بر شمرده می‌شود، بخل ورزی است، که آنچنان این صفت در وجود انسان زشت است که در تمامی ابعاد زندگی انسان، اعم از روابط خانوادگی و اجتماعی و امورات عبادی و آرامش و آسایش انسان نیز تاثیرات منفی بر جای خواهد گذاشت. 

پی نوشت

[۱] بحارالانوار، محمد باقر مجلسی، جلد ۷۰، صفحه ۳۰۳

[۲] کافی، کلینی، جلد ۴، صفحه ۴۰

[۳] جامع الاخبار، شعیری، صفحه ۱۱۲

[۴] من لا یحضره الفقیه، ابن بابویه، جلد ۲، صفحه ۱۶

[۵] سوره آل عمران، آیه ۱۸۰

[۶] کافی، کلینی، جلد ۲، صفحه ۳۱۶

[۷] مستدرک الوسائل، محدث نوری، جلد ۱۵، صفحه ۲۵۸

[۸] تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه ۴۴۷

[۹] الخصال، شیخ صدوق، جلد ۱، صفحه ۷۶

[۱٠] سوره نساء، آیه ۳۷

[۱۱] مستدرک الوسائل، محدث نوری، جلد ۷، صفحه ۱۴

[۱۲] معدن الجواهر، کراجکی، صفحه ۳۲