در آموزه‌های دینی به‌همان مقدار كه انفاق كنندگان مورد ستايش قرار گرفته‌اند، بخلورزان، مذمّت و نكوهش شده‌اند. برای این‌که تفاوت بین کسی‌که مالش را در راه حق‌تعالی انفاق میکند و کسی‌که بخل می‌ورزد روشن گردد، به چند نمونه اشاره می‌کنیم:
1- انسان بخيل مشكل اعتقادى دارد و رفتار او بازتابى از انديشه و باور اوست. على علیه السّلام در این زمینه مىفرمايند: «اَلبُخلُ بِالمَوجُودِ سُوءُ الظَّنِّ بِالمَعبُود»،[1]؛ «بخل ورزيدن به آنچه در دست هست، بدگمانى به معبود است.»
يعنى آن‌كه مالی در اختیار دارد، ولی از کمک نمودن به دیگران شانه خالی میکند گويى چنين مىپندارد كه آنچه از مالش جدا مىگردد، جايگزين ندارد و خزائن حق‌تعالی را خالى مىبيند و اعتقاد به جبران و چند برابر برگرداندن كار نيك از سوى خدا را ندارد.
در حالی‌که شخص انفاق کننده، به این آیه اعتقاد راسخ دارد: «...وَ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَهُوَ يُخْلِفُهُ وَ هُوَ خَيْرُ الرَّازِقين»،[سبأ،39]؛ «و هرچه را انفاق مىكنيد [چه كم و چه زياد] خدا عوضى را جايگزين آن مىكند و او بهترين روزى دهندگان است»
2- انفاق تشكر عملی و بخل كفران عملی است:
انفاق کردن بخشی از اموال در راه خدا، از مصادیق شکر عملی است، امام على علیه السلام می‌فرماید: «بهترین شکر نعمت‌ها، بخشیدن آن است»[2]، بالطبع بخل، کفران نعمت می‌باشد.
3- مالی‌که در راه خدا انفاق شود، در حقیقت برای انسان می‌ماند، و انفاق مال فانی را جاودانه میکند، ولی مالی‌که به‌واسطه بخل جمع می‌شود ماندگاری و دوام ندارد. «ما عِنْدَكُمْ يَنْفَدُ وَ ما عِنْدَ اللَّهِ باق»،[نحل،96]؛ « آنچه نزد شماست همه نابود خواهد شد و آنچه نزد خداست باقى خواهد بود»
4- مسیر سهل و آسان در انتظار انفاق کننده و مسیر سخت و دشوار برای بخیل:
«فَأَمَّا مَنْ أَعْطى وَ اتَّقى وَ صَدَّقَ بِالْحُسْنى فسَنُيَسِّرُهُ لِلْيُسْری و أَمَّا مَنْ بَخِلَ وَ اسْتَغْنى وَ كَذَّبَ بِالْحُسْنى فَسَنُيَسِّرُهُ لِلْعُسْری»،[لیل،5-10]؛ اما کسی‌که ثروتش را [در راه خدا] انفاق كرد و پرهيزكارى پيشه ساخت، و وعده نيكوتر را [كه وعده خدا نسبت به پاداش انفاق و پرهيزكارى است] باور كرد، پس به زودى او را براى راه آسانى [كه انجام همه اعمال نيك به توفيق خداست] آماده مىكنيم، و اما كسى كه [از انفاق ثروت] بخل ورزيد و خود را بىنياز نشان داد، و وعده نيكوتر را تكذيب كرد، پس او را براى راه سخت و دشوارى [كه سلب هرگونه توفيق از اوست] آماده مىكنيم.»
5- تمثّل انفاق به‌شکل صورتی زیبا و خوش بو و تمثّل بخل به‌صورت طوقی بر گردن:
بنابر بحث تمثل اعمال و این‌که فردای قیامت ما با جنبه ملکوتی اعمالمان روبرو خواهیم شد:
«هفت دوزخ چیست اخلاق بدت /هشت جنت چیست اعمال خودت
حشر تو بر صورت اعمال توست/هر چه بینی نیک و بد احوال توست
جمله اخلاق و اوصاف ای پسر/هر زمان گردد ممثل در صور»[3]
انفاق در کنار نماز، روزه، حج و عمره، برّ و احسان و ولایت، به‌شکل صورتی زیبا و خوش بو بر انسان متمّثل می‌شود.[4]
و در رابطه با بخل در قرآن کریم این آیه شریفه آمده است: «وَ لا يَحْسَبَنَّ الَّذينَ يَبْخَلُونَ بِما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ هُوَ خَيْراً لَهُمْ بَلْ هُوَ شَرٌّ لَهُمْ سَيُطَوَّقُونَ ما بَخِلُوا بِهِ يَوْمَ الْقِيامَةِ وَ لِلَّهِ ميراثُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبيرٌ»،[آل عمران،180]؛ «آنان كه بخل نموده و از مالى كه خدا از فضل خويش به آنها داده حقوق فقيران را ادا نمىكنند گمان نكنند اين بخل به نفع آنها خواهد بود بلكه به ضرر آن‌هاست، چه آن‌كه مالى كه در آن بخل ورزند در قيامت زنجير گردن آنها شود، و تنها خدا وارث آسمان‌ها و زمين است و خدا به كردار شما آگاه است»
«اين‌گونه اموال نه تنها در قيامت طوق سنگينى بر گردن صاحبانش خواهد بود بلكه در اين دنيا نيز چنين است، منتها در رستاخيز آشكارا و در اين‌جا به‌صورت مخفىترى مىباشد، چه جنون و حماقتى از اين بالاتر كه انسان مسئوليت‌هاى فراوان تحصيل ثروت را به اضافه مسئوليت‌ها و زحمات فراوان كه براى حفظ و محاسبه و نگاهدارى و دفاع از آن لازم است بر دوش كشد، در حالى‌كه هيچ‌گونه از آن، منتفع نگردد آيا طوق اسارت چيزى جز اين است.»[5]
6- انفاق تجارتی پر از سود و بخل داد و ستدی سراسر ضرر:
«اِنّ الَّذِينَ يَتْلُونَ كِتابَ اللَّهِ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ أَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْناهُمْ سِرًّا وَ عَلانِيَةً يَرْجُونَ تِجارَةً لَنْ تَبُورَّ؛»،[فاطر،29]؛ «كسانى كه كتاب الهى را تلاوت مىكنند، و نماز را بر پا مىدارند، و از آنچه به آنها روزى دادهايم در پنهان و آشكار انفاق مىكنند، آنها اميد تجارتى دارند كه نابودى و فساد و كساد در آن نيست»
با توجه به آیات الهی کسی‌که در راه خدا انفاق میکند در یک تجارت پر سود قدم گذاشته است، چرا كه خداوند عوض آن را بر عهده گرفته، و مىدانیم هنگامى‌كه شخص كریمى عوض چیزى را بر عهده مىگیرد رعایت برابرى و مساوات نمىكند بلكه چند برابر و گاه صد چندان مى‌دهد. «مَثَلُ الَّذينَ يُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ في سَبيلِ اللَّهِ كَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنابِلَ في كُلِّ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ وَ اللَّهُ يُضاعِفُ لِمَنْ يَشاءُ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَليم»،[بقره،261]؛ «مثَل آنان كه مال خود را در راه خدا انفاق مىكنند، مثَل دانهاى است كه هفت خوشه برآورد و در هر خوشهاى صد دانه باشد. خدا پاداش هر كه را كه بخواهد، چند برابر مىكند. خدا گشايشدهنده و داناست»
و یا این آیه شریفه: «مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها ...»،[انعام،160]؛ «هر كس كار نيكى انجام دهد ده برابر به او پاداش دهند»
ولی کسی‌که بخل می‌ورزد و انفاق مال نمی‌کند، دچار خسارت دو برابر در زندگی‌اش می‌شود. امام صادق علیه السلام در بیانی می‌فرمایند: «مَنْ مَنَعَ حَقّاً لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْفَقَ فِي بَاطِلٍ مِثْلَيْهِ»،[6]؛ «کسی که حق خدا را نپردازد و در راه حق مال خود را صرف نکند، دو برابر آن مقدار را در راه باطل صرف خواهد کرد»
7- انفاق هزینه در راه طاعت و بخل هزینه در راه معصیت:
امام صادق علیه السلام در این زمینه می‌فرمایند: «وَ اعْلَمْ أَنَّهُ مَنْ لَمْ يُنْفِقْ فِي طَاعَةِ اللَّهِ ابْتُلِيَ بِأَنْ يُنْفِقَ فِي مَعْصِيَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَل»،[7]؛ «آگاه باشید کسی‌که مال خود را در راه اطاعت خداوند انفاق نکند به هزینه کردن آن مال در راه معصیت خداوند گرفتار می‌شود.»
8- انفاق، اجر کبیر و بخل، عذاب الیم را در پی دارد:
در ابطه با انفاق این آیه شریفه آمده است: «آمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ أَنْفِقُوا مِمَّا جَعَلَكُمْ مُسْتَخْلَفينَ فيهِ فَالَّذينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ أَنْفَقُوا لَهُمْ أَجْرٌ كَبير»،[حدید،7]؛ «به خدا و پيامبر او ايمان آوريد و از آنچه شما را در(استفاده از) آن جانشين كرده است انفاق كنيد؛ زيرا كساني از شما كه ايمان آورده و انفاق كنند پاداش بزرگي خواهند داشت»
ولی در مورد بخل این آیه کریمه وارد شده است: «... وَالَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلَا يُنفِقُونَهَا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْبِعَذَابٍ أَلِيمٍ * يَوْمَ يُحْمَى عَلَيْهَا فِي نَارِ جَهَنَّمَ فَتُكْوَى بِهَا جِبَاهُهُمْ وَجُنُوبُهُمْوَظُهُورُهُمْ هذَا مَا كَنَزْتُمْ لأَنْفُسِكُمْ فَذُوقُوا مَا كُنْتُمْ تَكْنِزُونَ»،[توبه،34،35]؛ «و كسانى‌كه طلا و نقره را گنجينه و ذخيره مىكنند و در راه خدا انفاق نمىكنند آنها را به عذاب دردناك بشارت ده روزى كه آن طلا و نقره(در آتش گداخته شود و پيشانى و پشت و پهلوى آنها را به آن داغ كنند)فرشتگان عذاب به آنها گويند اين است نتيجه آنچه از زر و سيم بر خودذخيره كرديد اكنون بچشيد عذاب سيم و زرى كه اندوخته مىكرديد.»
پی نوشت:
[1].غرر الحکم و دررالکلم، ص67
[2]. همان، 195
[3]. مولوی
[4]. بحر المعارف مولی عبد الصمد همدانی ص189
[5]. تفسیر نمونه،ج3،ص191
[6]. وسائل الشیعه،ج9،ص43
[7]. من لایحضره الفقیه،ج4،ص412