رهروان ولایت -امروزه یکی از مباحث مهم در حوزه فلسفه اخلاق، بحث مسئولیت است که آن را به چهار دسته می‌توان تقسیم کرد: در مقابل خدا، خویشتن، همنوعان و محیط زیست. اخلاق معاشرت از آن رو اهمیت دارد که به نظر بیشتر دانشمندان انسان مدنی بالطبع است. یعنی مدنی بودن انسان را بر پایه نیازهای بشر به همدیگر می‌دانند، نه طبع و گرایش ذاتی انسان‌ها به یکدیگر. قدیمی‌ترین آثار و شواهد تاریخی حاکی از آن است که بشر پیوسته در اجتماع زندگی کرده و هیچ‌گاه تنها نبوده است.
نکته مهم آن‌که بسیاری از فضایل و رذایل اخلاقی مانند راست و دروغ، ایثار و گذشت، غیبت و تهمت، امانت و خیانت، عفت و بی‌حیایی، امر به معروف و نهی از منکر و موارد متعددی از شایست‌ها و ناشایست‌های اخلاقی، با حضور در اجتماع معنا می‌یابد، نه با انزوا قرار دادن و نه با فردگرایی.به خصوص در فرهنگ اسلامی که دین با ارائه اسوه و الگو نیز به معرفی فضایل اخلاقی می‌پردازد، فعل و تقریر رسولان الهی در کنار کتاب آسمانی هر کدام خود به نوعی بیانگر مفاهیم اخلاقی‌اند.
آیاتی مانند«لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ [احزاب/21]؛ قطعا براى شما در [اقتدا به] رسول خدا سرمشقى نيكوست» و «وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا [حشر/7]؛ و آنچه را فرستاده ما به شما داد ( از احکام و معارف و اموال ) بگیرید و از آنچه شما را منع و نهی کرد باز ایستید.» و «إِن كُنتُمْ تُحِبُّونَ اللّهَ فَاتَّبِعُونِي [آل عمران/31]؛ اگر خدا را دوست داريد از من پيروى كنيد»؛ نمونه آشکاری در این‌باره است که تربیت اخلاقی در دین الگوگرا است.
چه زیبا سعدی تبعیت از الگوی نبوی را به شعر آورده است:
مپندار سعدی تو راه صفا توان رفتن جز در پی مصطفی
نکته دیگر آن‌که در منابع و متون دینی و همچنین در نزد دانشمندان مسلمان، جامعه انسانی از نظر فرهنگ مداری اجتماعی با حفظ ارزشی و اعتقادی اهمیت بسیاری دارد؛ زیرا جامعه بستر پیدایش و رشد ادیان الهی و انسان‌های بزرگی نیز زیر لوای آن بالیده‌اند. از این رو همواره تخقق یک جامعه مدنی الهی موعود با محوریت متوازن‌فرد و اجتماع، خواسته مسلمانان و منتظران بوده است.
این غیر از تفکر جامعه‌گرایان و کسانی مانند امیل دورکیم، بنیان‌گذار مکتب جامعه‌گرایی غرب است که معتقدند روح جامعه به طور طبیعی و شبه شیمیایی، اخلاق‌ساز و اخلاق‌آفرین است.
اما در اخلاق معاشرت اسلامی همه چیز در قالب اصل اعتدال تحقق می‌یابد؛ به این معنا که با حرمت گذاردن به همنوعان، حرمت خویشتن و محیط زیست را نمی‌توان نادیده گرفت، به خصوص این‌که همه این‌ها در طول مسئولیت در مقابل خدا معنا می‌یابند و این همان اعتدال در رفتار است.
در هر صورت در آموزه‌های اسلامی انسان‌ها در فضای داد و ستد و معاشرت در برابر همدیگر حقوق متقابلی دارند که از آن به اخلاق اجتماعی یاد می‌شود. در عرف و منطق دین از این مسئله به حق‌الناس نیز یاد شده که بیش از حق الله بر آن تأکید شده است.
امام علی علیه السلام در نامه‌ای به مالک اشتر به او توصیه می‌کند که حرمت همه افراد اعم از مسلمان و غیر مسلمان را نگاه دارد. [1]
در دولت حضرت نیز انسان‌ها مورد تکریم و احترام هستند و شخصیت حقیقی خود را باز خواهند یافت و این بنیادی‌ترین اصل در اخلاق معاشرت مهدوی است، چرا که در وصف دولت او آمده است: « مردم بزرگ داشته می‌شوند و عزت می‌یابند.»
از این رو، افراد و جامعه منتظر ضرورت دارد به تکریم و تعظیم انسان‌ها توجه ویژه‌ای داشته باشند.
---------------------------------
پی‌نوشت‌ها:
[1]: [نامه 53 نهج‌البلاغه]