آيا در آيه وضو (ارجلكم) مشمول فعل (و امسحوا) مي شود اگر چنين است چرا منصوب است و آيا حضرات معصومين ـ عليهم السلام ـ تنها براي تجديد وضو، پا را مسح مي كردند و بعد از ابطال وضو پاي خود را در وضو مي شستند؟ در صورت امكان احاديث مربوط به چگونگي وضو ائمه را بفرماييد؟
پاسخ:
1. در سورة مائده آمده است: يا ايها الذين امنو اذا قمتم الي الصلوة فاغسِلوا وجوهكم و ايديَكم الي المرافق و امسحوا برئوسكم و ارجلكم الي الكعبين(1) يعني اي كساني كه ايمان آورده ايد، چون به عزم نماز برخيزيد، صورت و دست هاي تان را تا آرنج بشوييد و سر و پاهاي خودتان را تا برآمدگي پيشين هر دو پا مسح كنيد.
در اين آية مباركه بر سر جمله «ارجلكم» بين شيعه و اهل سنت اختلاف نظر است، از نظر علماي شيعه، جمله «ارجلكم» بر محل جمله «رئوسكم» عطف است، و جمله «رؤسكم» محلاً منصوب است چون مفعول است، و از اين كه «ارجلكم» در كنار «رئوسكم» قرار گرفته و بين «وجوهكم» با «ارجلكم» يك جمله فاصله شده و فاصله هم نسبتاً زياد است، اين خود دليل بر اين است كه بايد جمله «ارجلكم» عطف به محل «رئوسكم» بشود نه به مفعول جمله قبل، و پاها مثل سر در وضوء مسح شود، در نتيجه، «ارجلكم» در واقع با فعل «وامسحوا» منصوب است، و نه با فعل «فاغسلوا» تا گمان شود كه پاها به هنگام وضوء مثل صورت و دستها شسته شود.(2)
علامه طباطبائي در تفسير اين آيه مي گويد: «شما خوانندة عزيز اگر با ذهن خالي از هر شائبه و اين كه فلاني چه گفته و آن ديگري چه گفته، اين كلام را از گوينده اي بشنوي، بدون درنگ حكم مي كني به اين كه كلمه «ارجلكم» عطف است بر محل كه كلمه «رئوسكم» دارد، و در جملة «و امسحوا برؤوسكم» كلمة رؤس هرچند كه به ظاهر مجرور به حرف جر است، ولي محلاً منصوب است چون مفعول «و امسحوا» است، و چون محل كلمه رؤس نصب است، كلمة «ارجل» نيز بايد به نصب خوانده شود، در نتيجه از آيه مي فهمي كه در وضو واجب است صورت و دو دست را بشوئي و سر و دو پا را مسح كني، آري طبع سليم هيچ گاه حاضر نيست كلامي بليغ چون كلام خدا را جز به چنين معنايي حمل كند، حتي در كلمات معمولي مانند اين كلام كه «من صورت و سر فلاني را بوسيدم و به شانه او دست كشيدم و دستش نمي شود كه جمله «و دستش» را بر غير جمله نزديك آن يعني «به شانه او دست كشيدم» عطف كرد.(3)
بنابراين جمله «ارجلكم» بدليل عطف بر محل جمله «رئوسكم» منصوب است. و حتي در برخي كتاب هاي اهل سنت نيز آمده كه ظاهراً قرآن مي رساند كه جمله «ارجلكم» بر «رئوسكم» عطف است. اما بدليل فتواي بعضي علما و روايتي منسوب به رسول خدا در هنگام وضوء پاها شسته مي شود.(4) گرچه چنان كه گذشت براساس روايات اهل بيت، پيامبر اكرم پاي خود را همانند سر مسح مي كرده است، و آنچه از برخي اهل سنت نقل شده صحت ندارد.
2. دربارة فراز دوم سؤال بايد گفت: حضرات معصومين ـ عليهم السّلام ـ همواره در وضوء بعد از شستن صورت و دست، سر و پاهاي خود را مسح مي كرده اند. و تفاوتي بين تجديد وضوء و وضوء بعد از ابطال وضوء قبلي در اين جهت نيست. و در سيرة ائمه ـ عليهم السّلام ـ نيامده است.
و حتي در روايتي نقل شده، كه اگر كسي در وضو به جاي مسح دوپا آنها را بشويد، وضوء او باطل است و بايد دوباره وضوء بگيرد و پاهاي خود را مسح كند.(5) بنابراين آنچه در سؤال دربارة نحوة وضوء حضرات معصومين آمده درست نيست.
3. دربارة فراز پاياني سؤال به ذكرچند حديث اكتفا مي شود:
از امام رضا نقل شده كه فرمود: «انّ جبرئيل اهبط علي رسول الله، بغسلين و مسحين، غسل الوجه و الذارعين بكف و كف، و مسح الرأس و الرجلين بغفل النداوة التي بقيت في يديه»(6) يعني جبرئيل به رسول خدا نازل شد و دو شستن و دو مسح كردن را به او ابلاغ نمود. شستن صورت و دوست با كفي از آب و مسح سر و دو پا با باقي مانده تري آب وضو در دو دست.
و در روايتي ديگر آمده كه امام صادق ـ عليه السّلام ـ فرمود: «امسح علي مقدم رأسك و امسح علي القدمين و ابدأ بالشق الأيمن»(7) يعني جلو سر و جلو دو پاي خود را مسح كنيد و اول پاي راست را مسح نماييد.
و در روايتي ديگري از ابن عباس نقل شده كه رسول خدا وضوء گرفت در حالي كه هر دو پاي خود را مسح كشيد.(8) از مجموع روايات مسئله و آية ياد شده به طور مسلم و قطعي بدست مي آيد كه رسول خدا و ائمه ـ عليه السّلام ـ در وضوء دو پا را مثل سر مسح مي كرده اند.
پاورقی:
1. مائده، 6.
2. مكارم شيرازي، ناصر، تفسير نمونه، تهران، نشر دارالكتب الاسلاميه، چاپ چهارم، 1379 ش، ص 287.
3. طباطبائي، سيد محمد حسين، ترجمه تفسير الميزان، قم، نشر جامعه مدرسين، 1364 ش، ج 5، ص 360.
4. ابي بكر محمد بن عبدالله، احكام القرآن، نشر دارالكتب العلمية، 1416 ق، ج 2، ص 71.
5. حر عاملي، وسايل الشيعة، بيروت، نشر دارالحياء التراث العربي، 1391 ق، ج 1، ص 296، باب 25، ح12.
6. مستدرك الوسايل، قم، نشر مؤسسة آل البيت ـ عليه السّلام ـ ، 1407 ق، ج 1، ص 302، باب 15، ح2.
7. وسايل الشيعة، نشر پيشين، ج 1، ص 294، باب 25، ح1.
8. همان، ص 495، ح6.
منبع نرم افزار - مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات
نظرات
سلام خدمت دوست عزیز قبل از هر چیزی عذرخواهی بنده را به خاطر اینکه نمی دانم تاریخ درج متنی که نوشته اید چه موقع بوده است و من امروز 17 اسفند 93 آن را خواندم و با توجه به اینکه نوشته اید اگر پاسخی بود با اهل سنت صرفا بر حسب معلومات شخصی ام جواب میدهم لطفا اگه خواستید توضیح بیشتری برای روشن شدن من ارائه نمایید ممنون میشوم. اولا این ایه به خاطر رعایت ترتیب آداب وضو اینطوری آمده است و گرنه ارجلکم کنار وجوه و ایدکم می آمد اما حالا که با فاصله هم آمده دقیقا رعایت شستن را کرده چون در ارجلکم لام فتحه داره نه مانند سین روسکم که کسره داره و این یعنی اشاره داره به فتحه هاء در وجوهکم و فتحه یاء در ایدکم. ثانیا اگر ادامه آیه را خوب دقت کنید برای تیمم که دستور به مسح داده در آنجا هاء وجوهکم و یاء ایدیکم هر دو کسره دارند مانند سین روسکم در ابتدای آیه که این خود گویای واقعی است برای اینکه برای مسح حرف مورد نظر باید کسره بگیرد. ثالثا جدای از اینها آیا ما از پیامبر بهتر تفسیر می کنیم که ایشان تفسیرشان این بوده که باید پاها را شست اگر پیامبر پاهایشان را نشسته بودند چطور در محل اصلی تولد و وفاتشان یعنی مکه و مدینه همه پاهایشان را می شویند. البته اهل تشیع می گویند از زمان عثمان عوض شده و گرنه پیامبر هم مسح می کرده وجدانن خودتان قضاوت کنید چطور اصحاب کرام اسوه حسنه یشان که رسول خدا باشد و در قرآن صریح آمده است را رها می کنند و به اسوه ی دیگری که عثمان باشد اقتدا می کنند؟ چطور در آخرت سرتان را در محضر خدای متعال بلند می گردانید؟
مضافا اینکه در شستن دستها در قران امده الی مرافق یعنی به سوی آرنج و نیامده من المرافق یعنی از ارنج بشوئید که در شیعه از بالا به پایین مشویند بر عکس ایه که می فرماید به سوی ارنج بشوئید.
در پایان خدا رو گواه میگیرم نمی خواهم نظرم را القا کنم منتظر نظر برادرانه شما هستم.
سلام به شما دوست عزیز و گرامی
ابتدا تشکر از اینکه وقت گذاشتید برای مطلبم و مطالعه کردی و بعد هم نظر گذاشتی
در جواب شما
وضو به عنوان شرط ورود به نماز يكي از طهارت هايي است كه، از ابتداي تشريع نماز جزء اعمال عبادي محسوب شده است.
ايُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَ أَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرافِقِ وَ امْسَحُوا بِرُؤُسِكُمْ وَ أَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ» [1]
تنها آيه اي است، كه در قرآن كريم درباره وضو نزل شده است وشيعه همانند اهل سنت از اين آية كريمه براي وضو استدلال مي كند، ولي به خاطر اعراب «ارجل» اهل سنت مي خواهند برخلاف قواعد عربي استدلال كرده، تا عمل بزرگان خود را توجيه كنند ـ و شستن پا را نتيجه بگيردند. هر كدام از طرفين استدلال بر كيفيت وضو نموده، كه در اين جا به استدلال هر دو طرف اشاره مي شود:
اعراب ارجل در مورد اعراب ارجل سه قول وجود دارد:
1. قرائت به رفع: كه قرائت نادر و شاذي است، و بنابر ابتدائيت است و خبر آن محذوف است، و آن مغسوله يا ممسوحه است.[2]
2. قرائت به نصب: نافع ابن عامر و عاصم ـ به روايت حفص ـ آن را منصوب خوانده اند. كه در اين صورت قول شيعه ثابت مي شود، در واقع به محل برؤوسكم عطف است، كه محل آن منصوب است، و مفعول و امسحوا است.
3. قرائت به جرّ: در اين صورت آن را عطف به لفظ برؤوسكم مي دانند. ولي از نظر اهل سنت در واقع منصوب است كه عامل نصب آن هم «اغسلوا» باشد، بنابر جر وجوب مسح پاها بدست مي آيد لكن از نظر شيعه اين قرائت (به جر) بالجوار منوط به دو شرط است.
يكي ايمني از اشتباه و دوم فقدان حرف عطف، و در اين جا هم حرف عطف است، و اشتباهي هم در كار نيست لذا اكثريت عرب قرائت به جرّ لا نمي پذيرند (جر بالجوار) و تنها در موارد ضروري، كاربرد دارد، و آن موارد خوف و اشتباه است.
دلائل شيعه و رد قول اهل سنت چنانچه گفتيم، از قرائت سه گانه مذكور، شيعه قرائت به نصب را پذيرفته، و براي آن دلائلي دارد، (و عطف به محل رؤسكم مي باشد.)
1. زيرا اگر قول اهل سنت را بپذيريم. كه آن را عطف به ايديكم مي گيرند، درين صورت بين معطوف و معطوف عليه امور بيگانه فاصله مي شود و اين فاصله افتادن، در مفرد جايز نيست، تا چه رسد به جمله.[3]
2. همانطور كه عامل نصب، «اغسلوا» مي تواند باشد (كه اهل سنت مي گويند) «امسحوا» نيز مي تواند عامل نصب باشد و هرگاه دو عامل صلاحيت عمل كردن در يك معمول را داشته باشند. عامل اقرب مقدم خواهد بود، بنابراين «امسحوا» مقدم بر «اغسلوا» است.[4]
3. اين عطفي كه اهل سنت مي گويند، برخلاف فصاحت است زيرا؛ پيش از استيفاي غرض از يك جمله، به جمله اي ديگر منتقل شده، كه ربطي به آن ندارد.[5]
هرچند كه بعضي احتمال داده اند كه، قرائت به نصب، به خاطر عامل مقدر باشد، و آن (اي فاغسلوا ارجلكم)،[6] ولي اين احتمال مردود است، چرا كه: اولاً: تقدير عامل خلاف اصل است، و تا حدامكان بايد عامل ذكر شود (نه مقدّر)، ثانياً: بر فرض تقدير، مي توان به قرينه نزديكي ارجل به «برؤوسكم» عامل مقدر آن را، همان «امسحوا» در نظر گرفت، به هر حال تقدير اغسلوا ترجيحي ندارد.
نتيچه اين شد كه چه قرائت به نصب را بگيريم، كه عطف به محل «رؤوسكم» باشد، و عامل نصب آن هم «امسحوا» و چه قرائت جرن بگيريم كه عطف به لفظ «برؤوسكم» باشد در هر دو صورت قول شيعه كه مسح باشد ثابت مي شود، و قول اهل سنت كه (اَرجل) را معطوف بر «اَيدي» مي داند، خلاف فصاحت و بلاغت و عرف اكثريت عرب است. و ادبا و خيلي از مفسرين اهل سنت براساس قواعد عربي و قرائتي، قول شيعه را درست مي دانند.
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. المسح علي الرجلين، شيخ مفيد، تحقيق شيخ مهدي.
2. المسح في وضوء الرسول ـ صلي الله عليه و آله ـ ، محمدحسن آمري.
3. تفسير طبري: 4 / 452 ـ 477، ذيل آيه. ابي جعفر محمد بن جرير طبري.
[1] . اي كساني كه ايمان آورده ايد، چون به(عزم) نماز بر مي خيزيد، صورت و دستهايتان را تا آرنج بشوييد، و سر و پاها را تا برآمدگي مسح كنيد.» مائده/6.
[2] . آلوسي بغدادي، محمود، روح المعاني، انتشارات دارالكفر، 1408 هـ ، 1987 م، ج3، ص73.
[3] . سبحاني، جعفر، الاعتصام بالكتاب و السنه، قم، انتشارات مؤسسه امام صادق ـ عليه السلام ـ ، 1413ه ، ص12.
[4] . فخر رازي، مفاتيح الغيب، ترجمه: علي اصغر حلبي، تهران، نشر اساطير، 1379 ش، ج11، ص161.
[5] . حلّي، تذكرة الفقهاء، نشر مكتبة الرضويه الاحياء آثار الجعفريه، (مؤسس شيخ عبدالكريم)، بيتا، ج1، ص118.
[6] . مقداد بن عبدالله يسوري، كنزالعرفان، انتشارات مجمع جهاني تقريب مذاهب اسلامي، چاپ اول، 1380 ش.