اوّلین تکفیرِ گسترده در تاريخ اسلام

رهروان ولایت ـ از جمله مفاهيم اسلامي كه اين روزها بيش از هر زماني سر زبان‌ها افتاده است، «تکفیر» است. تكفير در اصطلاح خاصّ خود، به معنای نسبت دادن کفر به دیگران است.[1] آن‌هم مراتبِ بالای کُفر، که باعث خروج شخص از دایره اسلام می‌شود؛ تکفیر، در واقع، نوعی قضاوت در مورد اشخاص است که در بعضی موارد منجرّ به ارتداد و برخورد شدید قانونی با او می‌شود. بنابراین، اثبات چنین امری که در مواردی به ریخته‌شدن خونِ اشخاص، منجرّ می‌شود، دارای ضوابط و شرائطی است که در ابواب فقهی به تفصیل بیان شده است.

امّا این مسألة فقهی نیز مانند بسیاری از مسائل دیگر، دست‌خوش برداشت‌های مغرضانه یا جاهلانه قرار گرفته و نتایج و ثمرات جبران ناپذیرِ آن، در تصاویری که جنایت‌کاران تکفیری از خود در جهان پخش می‌کنند، به وضوح قابل مشاهده است.

البته عدّه‌اي سعي مي‌كنند اين جنايات را واكنشي به تندروي‌هاي شيعيان وانمود كنند، امّا بايد گفت: در جریان شیعی، چنین مساله‌ای کمتر نمود داشته است؛ زیرا از همان ابتدا ائمّۀ اطهار(علیهم‌السلام) شیعیان خود را از تکفیرِ بی‌جای سایر افراد، نهی می‌فرمودند[2] و این نهی تا جایی شدّت داشت که فقهاء برای کسی که بیهوده به دیگران نسبت کُفر دهد، مجازاتِ تعزیری مشخّص کرده‌اند.[3]

انحراف در مسألۀ تکفیر، از زمان خلیفۀ اول شروع شد که در سلسله جنگ‌های رِدّة اتّفاق افتاده است؛ در اين جنگ‌ها، عده بيشماری از مسلمانان بی‌گناه كشته و زنان و كودكان آنان به عنوان برده نزد ابوبكر فرستاده شد. البته همۀ کشته‌شدگان بی‌گناه نبودند. برخی از ایشان از اعرابی بودند که به دینِ جاهلی خود برگشتند[4]یا از پیروان «مسیلمة کذّاب» و «سجاح بنت حارث تميمی»(مدّعیان  دروغین نبوّت) بودند.[5]
این دو گروه مسلّماً از دین خارج شده و مستحقّ عقوبت بودند؛ امّا تعدادِ این دو گروه، بسیار کم بود و اکثریّت قریب به اتّفاق تکفیر شده‌گان به خاطر مساله عدم پرداخت زکات کشته شدند.

ابوبکر در سخنرانی مشهوری به این مساله اذعان کرده است و می‌گوید: «مرتدین دو گروه‌اند: برخی منكر نمازند و برخی دیگر با اين‌كه نماز می‌گزارند، از دادن زكات خودداری می‌كنند».[6]

امّا در بین کسانی که از دادنِ زکات خودداری کردند، افراد بی‌گناه بسیاری وجود داشتند که مستحقّ تکفیر نبودند؛ زیرا به طور کلّی این افراد به سه دسته تقسیم می‌شدند:

الف: دسته‌ای كه مايل به پرداخت زكات نبودند -نه به ابوبكر و نه به هيچ كس ديگری؛[7] این افراد چنان‌که اعتقادشان محرز شده باشد که منکر زکات هستند، مرتدند؛ زیرا منکر ضروری و کافر خواهند بود.

ب: دسته‌ای كه منكر حكم فقهی زكات نبودند، بلكه پرداخت آن به ابوبكر را نمی‌پذيرفتند و می‌گفتند: ما زكات را از اغنيای خود گرفته و به فقرايمان می‌دهيم، اما به كسی كه كتاب و سنت پرداخت چيزی را از جانب ما به وی، لازم نشمرده نخواهيم داد.[8]

ج: دسته‌ای كه مايل به پرداخت زكات به حكومت مدينه نبودند، اما حاضر به پرداخت آن به اهل‌بيت پيامبر خدا(صلوات‌الله‌علیهم‌اجمعین) بودند. باور اين دسته آن بود كه مهاجرين و انصار به دليل حسادت، مانع روی كار آمدن اهل بيت(علیهم‌السلام) شده‌‌اند.[9] به عنوان نمونه می‌توان به سخن «واقدی» و «ابن اعثم» اشاره كرد كه تصريح كرده‌اند: «طايفه‌ای از «كنده» ساكن در حضرموت بودند و به عامل جمع آوری زكات گفتند: «تا رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌وآله) زنده بود از وی اطاعت می‌كرديم. اكنون نيز اگر مردی از خاندان او زمام امور را در دست گيرد، از او اطاعت خواهيم کرد. اما ابن ابی‌قحافه(ابو بکر)، نه با او بيعت كرده‌‌ايم و نه از او اطاعت خواهيم كرد».[10] اين گروه به طور آشكار از خلافت اميرالمومنين(علیه‌السلام) حمايت می‌كردند كه به شدّت سركوب شدند.

خلاصه کلام:
اوّلین تکفیرِ گسترده‌ای که در تاریخ اسلام ثبت شده و در ضمن آن، افراد بسیاری کشته شدند، جنگ‌های «ردّه» بوده است. هر چند به ادّعای برخی، علّت اصلی اين جنگ‌ها، ارتداد عرب بود، امّا با استناد به منابع تاریخی می‌توان دریافت که: تعدادِ اندکی از این افراد، کافر شده بودند و علل مادّی و سیاسی دیگری[11] در این جنایت گسترده، نقش اساسی داشته است.

-----------------------------------------------
پی‌نوشت:
[1]. المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، ذیل «کفر».
[2]. مجلسی، بحار الانوار، ج۶۹، ص۲۰۸و ۲۰۹.
[3]. کتاب السرائر، ج۳، ص۵۲۹.
[4]. واقدی، كتاب الرده، ص147؛ بلاذری، فتوح‏البلدان، ترجمه: توكل، ص121: به عنوان نمونه: پس از رحلت پيامبر خدا، به فاصله اندكی «منذر بن ساوی» والی مسلمان بحرين نيز از دنيا رفت در نتيجه برخی از مردم بحرين دين اسلام را رها كرده و مرتد شدند.
[5]. ابن قتيبه، المعارف، ص405؛ كحاله، معجم‏ قبائل‏ العرب، ج‏1، ص312- ابن عبدالبر قرطبی، أسدالغابة، ج‏4، ص277.
[6]. واقدی، كتاب الرده، ص48و ص51.
[7]. مقدسی، البدء و التاريخ، ج5، ص151.
[8]. شيخ مفيد،‌ الافصاح، ص121- يعقوبی نيز می‌نويسد: كسانی تنها از دادن زكات به ابوبكر خودداری كردند: يعقوبي، تاريخ اليعقوبي، ج2، ص128.
[9]. ابن اعثم، كتاب الفتوح، ج1، ص47 و48.
[10]. كتاب الرده، ص171؛ كتاب الفتوح، ج‏1، ص47.
[11]. از قبیل: سركوب طرف‌داران اميرالمومنين علی(عليه‌السلام) كسب درآمد از طريق جمع‌آوری غنايم برای ادامه حكومت‌ و انحراف اذهان اعراب كم درآمد و گرسنه از مساله جانشينی به جمع‌آوری اموال و غنايم از راه جنگ با ديگران و.... .