رهروان ولایت ـ
«وقت خشم و وقت شهوت مرد کو؟
طالب مردی چنینم کو بکو
کو در این دو حال مردی در جهان
تا فدای او کنم امروز جان»[1]
یکی از امور مطرح در آموزه‌های دینی و اخلاق اسلامی، مساله عصبانیت است‌که تحت عنوان «غضب» و «غیظ» از آن یاد می‌شود، و از شاخه‌های رذايل و نبايدهای اخلاقي محسوب می‌گردد.
حضرت امام خمینی (رحمة الله علیه) در تعریف آن می‌فرماید: «اما غضب، پس آن يك حركت و حالت نفسانيّه‌ای است‌كه به‌واسطه آن، جوشش و غليان در خون قلب حادث شود، براى انتقام. پس وقتى اين حركت سخت شود آتش غضب را فروزان كند، و پر شود شريان‌ها و دماغ از يك دود تاريك مضطربى كه به‌واسطه آن عقل منحرف شود، و از ادراك و رويّه بازماند.»[2]
البته لازم به تذکر است‌که به‌طور کلی از منظر دین اسلام، خشم و خشونت مطلقا محکوم نشده است، بلکه در مواردی کاربرد خشونت و خشم لازم و قابل اغماض نیست. برای همین است‌که در بین کتاب‌های فقهی، کتابی به‌نام «جهاد» وجود دارد. یعنی کتابی‌که چگونگی اعمال خشونت در برابر دشمنان اسلام را بیان می‌کند.
به‌طور کلی در مواردی‌که حقوق خدا و مردم در بین است انسان در صورت لزوم باید از خود عکس العملی را نشان دهد. ولی در مسائل فردی اگر تضییع حقوق بشود کظم غیظ و کنترل خشم لازم است. و اگر در چنین مواردی، انسان دچار خشم و غضب شود، برای رهایی از این صفت رذیله باید اقداماتی را به عمل آورد:
الف: تغییر حالت
برای کنترل غضب، باید تغییر حالت بدهیم. چنان‌چه اگر سگی به‌سوی انسان حمله کند، برای رهایی از حمله او باید فورا بر زمین بنشینیم تا او متوجه شود کاری با او ندارید، دزد نیستید و یا مهمان صاحب‌خانه هستید. در باب خشم نیز روایت شده است‌که وقتی خشمگین شدید اگر در حال ایستاده هستید، بنشینید تا سگ نفس، نتواند به ایمان شما حمله کند. پیامبر گرامی اسلام (صلّی الله علیه و آله و سلّم ) در این زمینه می‌فرمایند: «...إِذَا غَضِبَ أَحَدُكُمْ فَلْيَجْلِس»،[3]؛ «زمانی‌که یکی از شما عصبانی شد، باید بنشیند»
ب: سکوت کردن
وقتی ماشین در حال حرکت جوش می‌آورد، راننده سریعا کنار می‌زند و چند لحظه توقف می‌کند تا موتور خنک شود، که در غیر این صورت ممکن است آسیب جدی به خودرو وارد آید، انسان در حال عصبانیت نیز باید چند لحظه‌ای را سکوت کند، و به مشاجره خود ادامه ندهد، تا آتش درونش فروکش کند. این نسخه شفا بخش پیامبر بزرگوار اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) است‌که می‌فرمایند: «إِذَا غَضِبَ أَحَدُكُمْ فَلْيَسْكُت»،[4]؛ «هرگاه یکی از شما عصبانی شد باید سکوت کند.»
ج: وضو گرفتن
همان‌طور که آب آتش را خاموش می‌کند، وضو گرفتن نیز باعث فروکش کردن آتش درون برآمده ازخشم و غضب است. رسول خاتم (صلی الله علیه و آله و سلم) در این زمینه می‌فرمایند: « أَنَّ الْغَضَبَ مِنَ الشَّيْطَانِ وَ أَنَّ الشَّيْطَانَ خُلِقَ مِنَ النَّارِ وَ إِنَّمَا يُطْفِئُ النَّارَ الْمَاءُ فَإِذَا غَضِبَ أَحَدُكُمْ فَلْيَتَوَضَّأْ»،[5]؛ « خشم از شیطان است و شیطان از آتش آفریده شده است و آتش با آب، خاموش می‌شود. پس، هرگاه فردی از شما خشمگین شد، وضو بگیرد»
د: مشارطه
برای مهار کردن نفس، انسان با خود شرط کند که هر گاه مرتکب فلان رذیله اخلاقی شود، باید فلان عمل دشوار و شاقّ را انجام دهد. در احوالات مرحوم آیت الله العظمی بروجردی (رحمة الله علیه) آمده است‌که «ایشان نذر کرد اگر خشم خود را کنترل نکند و به مردی تندی نماید، یک سال پشت سر هم روزه بگیرد. ولی روزی هنگام مباحثه علمی با یکی از شاگردان خود که مطالب درسی را به خوبی نمی‌فهمید، طاقت نیاورد و به او تندی کرد، و چون نذرش شکسته شد، یک‌سال پشت سر هم روزه گرفت تا نذرش را ادا نماید»[6]
بنابراین اگر چه خشم و غضب در امور فردی یک رذیله اخلاقی محسوب می‌گردد، اما در آموزه‌های دینی راه کارهایی برای کظم غیظ و کنترل آن وارد شده است.[7]
.........................................................
پی‌نوشت:
[1]. مولوی
[2]. امام خمینی، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص238
[3]. نزهة الناظر و تنبيه الخاطر، ص 33
[4]. بحارالانوار،ج68،ص404
[5]. همان،ج70،ص272
[6]. احمد دهقان، چهل مجلس، هزار حدیث، ص220
[7]. برای اطلاع بیشتر ر. ک محجه البیضاء ، ج 5، ص 307