رهروان ولایت ـ از جمله مسائلی که در خصوص فهم و معرفت قرآن مطرح شده است. موضوع همگانی بودن فهم معارف و آیات قرآنی است. به این معنا که خدای متعال قرآن را به گونه‌ای برای بندگان خود نازل فرموده که علاوه براینکه داری معارف ژرف وعمیقی ست قابلیت تفهیم و فهم را برای همگان فراهم نموده است. ولی با این حال شاهد هستیم مراتب فهم و دسترسی به آن معارف ارزشمند در بین عموم مردم یکسان نیست. در این نوشتار سعی داریم چند راهکار مهم در فهم قرآن را مورد دقت و بررسی قرار دهیم.
طرح سوال:راهکار قرآن برای دستیابی به فهم معارف قرآنی چیست؟
جواب: با دقت و تأمل در آیات نورانی قرآن مجید به خوبی می‌توان به راهکارهای مؤثردر فهم قرآن دست یافت:
نکته قابل توجه:
«قبل از اینکه مطالبی در خصوص فهم قرآن بیان کنیم لازم به ذکر است که قرآن داری مراتب و باطن های مختلفی است در مرتبه‌ای از مراتب از ژرفی خاصی برخوردار است که فهم والای آن برای اولیایی خاص الهی ممکن است. در علامه جوادی آملی در قسمتی از کتاب قرآن در قرآن در این خصوص می‌نویسد:
قرآن كريم كتابي نظير كتابهاي عادي و معمولي نيست كه اول و آخرش در دسترس انسانها باشد؛ بلكه قرآن كريم كتابي الهي و داراي مراتب است، مرتبه والا و مرحله اعلايش همان «امّ الكتاب» است كه در سوره «زخرف» بيان شده است.« وَ إِنَّهُ في أُمِّ الْكِتابِ لَدَيْنا لَعَلِيٌّ حَكيمٌ؛ [زخرف/4] و آن در «أمّ الكتاب» [لوح محفوظ] نزد ما بلندپايه و استوار است اين مرحله اعلي كه اصل قرآن و مادر و ريشه آن است، وجود و حقيقتي «لدي الله» دارد و نزد ذات اقدس اله است. مرحله عاليه قرآن، همان است كه در دست فرشتگان «كرام برره» است:«بِأَيْدي سَفَرَةٍ كِرامٍ بَرَرَةٍ [زخرف/16-15] به دست سفيرانى است والا مقام و فرمانبردار و نيكوكار.» و مرحله نازله اش، «لدي الناس» و به لفظ عربي مبين ظهور كرده است.»[1]
1-ارتباط با معلم قرآن
علامه جوادی آملی شرط لازم فهم قرآن را پایبندی به ارتباط با معلم حقیقی قرآن که همانا خدای رحمان است معرفی می‌نماید.[2] خدای متعال معلم اول و آخر آموزش قرآن است. کما اینکه خدای متعال در این خصوص میفرماید:« الرَّحْمنُ عَلَّمَ الْقُرْآنَ؛ [الرحمن/2-1] خداى رحمان، قرآن را آموخت- به پيامبر (صلی الله علیه وسلم) و به انسان»
2-ارتباط و پایبندی به آموزه‌های نبوی
یکی از مسائلی که افراد را از فهم عمیق معارف قرآنی محروم می‌سازد بی اعتنایی به سیره و سنت رسول اکرم(صلی الله علیه وسلم) است هرچند ارتباط با خدای متعال درفهم عمیق آیات نورانی قرآن مجید بسیارکارساز ومفید می‌نماید. ولی در بسیار از موارد بی‌اعتنایی به آموزه‌های نبوی موجب دور شدن از فهم درست قرآن می‌شود. کما اینکه خدای متعال میفرماید:« هر چه پيامبر ميگويد قبول كنيد: «وَ ما آتاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا»[ حشر/7]،«يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا أَطيعُوا اللَّهَ وَ أَطيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ»[نساء/59]
3-بهره‌گیری از نیروی تقوای الهی
یکی از مهترین اهرم‌های یادگیری و فهم قرآن بهره‌گیری از قوه تقوای الهی است. تقوا در لغت به معناي حفظ و نگه داري و بازداشتن خويش، از خطر است و تفاوت نمي‌كند كه آن خطر چه باشد.اما وقتي سخن از تقواي الهي است، يعني خود نگه داري و كنترل نفس از اميال و غرائز نفساني در اين جا سخن از كساني است كه در زمينه مسائل ديني و معنوي احساس خطر مي‌كنند.[3] علامه طباطبايي تقواي الهي را چنين تعريف نموده است: «تقوا عبارت است از امتثال اوامر خداي تعالي و اجتناب از آنچه كه از ارتكاب آن نهي فرموده و شكر در برابر نعمتهايش و صبر در هنگام ابتلاء به بلايش» [4]
سخنی زیبا و ارزنده در باب تقوا
علامه جوادی آملی در خصوص اهمیت و لزوم تقوا در فهم قرآن میفرماید: «قرآن كريم كتابي ساده و معمولي نيست تا انسان بتواند بر اثر آشنايي با قواعد عربي و مانند آن به همه معارفش دست يابد، كتابي است كه ريشه در اوج آسمان و مقام «لدن» دارد و از علم خداوند سرچشمه گرفته و درک معارف بي انتهاي آن بدون نردبان تقوا و ارتباط با خدا، امكان پذير نيست، اگرچه چشم و گوش و حواس انسان در بهرهمندي از علم، دخالت دارند ولي جاي علم و مخزن اصلي آن همان قلب است و خداي سبحان علم الهي را به قلب كسي القا و الهام ميكند كه با نيروي تقوا، از سلامت و طهارت لازم برخوردار باشد.[5] کما اینکه خدای متعال در خصوص اهمیت و ارزش آن در دست یابی به فهم قرآن میفرماید: «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ يَجْعَلْ لَكُمْ فُرْقانا [انفال/29] اگر تقوي را پيشه خود كنيد و در برابر دستورهاي الهي با تقوي باشيد، خداوند براي شمار نوري از علم را قرار ميدهد كه فرقان بين حق و باطل است.» و همچین خدای متعال میفرماید: «وَاتَّقُوا اللَّهَ وَ يُعَلِّمُكُمُ اللَّهُ وَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَليمٌ؛ [بقره/282] و از خدا پروا كنيد، و خدا شما را مىآموزد، و خدا به هر چيزى داناست.»
4-پاک بودن قلب از ناپاکی و گناه
از جمله عوامل موثر در فهم قرآن دوری ازآلودگی و گناه است هرچند قسم را می توان در در ادامه بحث لزوم تقوا و پرهیزکاری نیز بیان نمود ولی با توجه به اهمیت و ضرورت آن برای توجه به اهمیت فراوانی که دارد تحت عنوان مجزایی بیان شد. علامه جوادی آملی در خصوص ارتباط طهارت و دوری از گناه و آلودگی و فهم قرآن این چنین می فرماید: اگر انسان سخن رسول الله را نميشنود و قرآن را نميفهمد بايد بداند كه در حجاب گناه است و ميزان نفهميدنش به مقدار حجابش بستگي دارد. هر چه بيشتر در دنيا و گناهان خود غوطهور باشد، به همان اندازه از فهم قرآن محجوب است و هر اندازه از شهوت حيواني لذت ميبرد، از لذّت قرآني محروم ميشود؛ زيرا فرمود «فَلَمَّا زاغُوا أَزاغَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ وَ اللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفاسِقينَ»[صف/5] پس چون [از حق] برگشتند، خدا دلهايشان را برگردانيد، و خدا مردم نافرمان را هدايت نمىكند»، «ٍثُمَّ انْصَرَفُوا صَرَفَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا يَفْقَهُونَ؛[توبه/127]سپس [مخفيانه از حضور پيامبر] بازمىگردند. خدا دلهايشان را [از حقّ] برگرداند، زيرا آنان گروهى هستند كه نمىفهمند.»
بنابراين، قرآن در حجاب نيست و پردهاي ندارد، ابهامي ندارد كه ديگران آياتش را نفهمند، بلكه كافران و دنياطلبانند كه در حجاب خودبيني گرفتارند و به همين جهت، نميتوانند بيرون از خود را بفهمند و هر چه را كه با خودبيني و دنياطلبي و لذّتگرايي آنان نسازد، نميتوانند آن را بفهمند. [6]
سخن آخر
با توجه به آموزه‌ها و رهنمودهای قرآن مجید، به خوبی می‌توان برای فهم فرآن کلیدهای ارزشمندی همچون ارتباط با خدای متعال، تقوا و پرهیزکاری، دوری از گناه و آلودگی، تبعیت از رسول اکرم(صلی الله علیه واله و سلم) معرفی کرد.
___________________________
پاروقی:
[1].جوادی آملی، قرآن در قرآن ،ص 38.
[2]. ر.ک:جوادی آملی، قرآن در قرآن،ص 369.
[3]. مصباح يزدي، محمد تقي، ره توشه، قم، مؤسسه آموزشي پژوهشي امام خميني (ره)، چاپ اول، 1375، ص 352 ـ 354.
[4]. طباطبائي، سيد محمد حسين، ترجمه تفسير الميزان، ترجمه سيد محمد باقر موسوي همداني، انتشارات اسلامي، 1364، ج 3، ص 569.
[5]. جوادی آملی،قرآن در قرآن ،ص 369.
[6]. همان،ص 368