چکیده: اى پسر جندب، بر هر مسلمانى كه ما را مى‌شناسد، لازم است كه در هر روز و شب، اعمالش را بر خود عرضه بدارد و از نفس خود حساب بكشد؛ اگر كار خوبى در آنها يافت، بر آن بيفزايد و اگر كار زشتى يافت، طلب بخشايش نمايد تا در قيامت دچار رسوايى نگردد. ماه مبارک رمضان، نسبت به سایر ایام، فرصت مناسب تری را برای محاسبه نفس در اختیار انسان می‌گذارد.
در بیانات دینی برای ماه مبارک رمضان، فضایلی متعددی ذکر شده است. ولی با فضیلت ترین اعمال را می‌توان در بیان پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم دانست که فرمودند: «... أَفْضَلُ الْأَعْمَالِ فِي هَذَا الشَّهْرِ الْوَرَعُ عَنْ مَحَارِمِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَل...»،[1]؛ «افضل اعمال در این ماه، ورع و گناه نکردن است.»
نکته قابل ذکر در این میان، آنست که برای رسیدن به ملکه ورع و پرهیز از محرمات، انسان پيوسته و دائما باید به محاسبه نفس خویش بپردازد. چنان‌چه امام صادق علیه السلام برای ورع، يازده اصل و پايه ذكر كرده‌اند، و اولين آن را محاسبه نفس بیان نموده‌اند: «اَصْلُ الْوَرَعِ دَوَامُ مُحَاسَبَةِ النَّفْسِ»،[2]؛«اصل و ریشه ورع،دوام محاسبه نمودن نفس است.»
اصل محاسبه که یکی از ملزومات اخلاقی و از راه‌های مهم مبارزه با نفس اماره قلمداد می‌گردد، اساس تهذیب و تصفیه باطن است. انسان تا محاسبه نفس نکند، به عیوب خود پی نمی‌برد، و تا به عیوب خویش آگاه نشود، در صدد اصلاح نفس بر نخواهد آمد.لذا امیرمؤمنان علی علیه السلام در فرمایشی فرمودند: «ثَمَرَةُ الْمُحَاسَبَةِ إِصْلَاحُ النَّفْس»،[3]؛«میوه و نتیجه حساب گری، اصلاح نفس است»
امام صادق علیه السلام در بیانی طریقه محاسبه نفس را بیان فرموده‌اند: «يا ابنَ جندب، حَقٌّ على كُلِّ مُسْلِم يَعْرِفُنا أنْ يَعرِضَ عَمَلَهُ في كلِّ يوم و لَيْلَة على نَفْسِهِ فَيَكُونُ محاسِبَ نَفْسِهِ، فَاِنْ رَأى حَسَنةً إِسْتَزادَ مِنْها و إنْ رَأى سَيِّئَةً اسْتَغْفَرَ مِنْها لِئَلاّ يُخُزى يَومَ القيمةِ»،[4]؛ « اى پسر جندب، بر هر مسلمانى كه ما را مى‌شناسد، لازم است كه در هر روز و شب، اعمالش را بر خود عرضه بدارد و از نفس خود حساب بكشد؛ اگر كار خوبى در آنها يافت، بر آن بيفزايد و اگر كار زشتى يافت، طلب بخشايش نمايد تا در قيامت دچار رسوايى نگردد.»
طبق اين روايت، انسان بايد در محاسبه نفس خود توجه داشته باشد، که اگر كار خوبى انجام داده، و از عهده وظایف خویش برآمده، آن‌را لطفی از جانب خدا بداند، و از او توفيق بخواهد كه آن امور را بيش‌تر انجام دهد، و اگر هم لغزش و خطایی در اعمال خود مشاهده نماید، در صدد توبه و تدارک بر آید. مثلا، اگر عمل واجبی از او فوت شده، قضا نمايد يا اگر حقى از كسى ضايع ساخته، ادا كند و يا چنان‌چه كار زشت ديگرى انجام داده، آن را جبران نمايد.
ماه مبارک رمضان، نسبت به سایر ایام، فرصت مناسب تری را برای محاسبه نفس در اختیار انسان می‌گذارد. زیرا فضای معنوی حاکم براین ایام، سحرگاه‌ها، انجام مراسم شب قدر و... موجب می‌گردد انسان به یاد آوری اعمال گذشته و گنا‌هان خود روی بیاورد و آنها را بازخوانی کند، و از حق‌تعالی طلب مغفرت نماید، و درباره سرنوشت آینده خویش تجدید نظر نماید. در نتیجه اگر انسان بعد از ماه رمضان، همان محاسبه را ادامه دهد، می‌تواند معنویت خود را حفظ کند، و وضعیت خویشتن را تغییر دهد.
...............................................................
پی‌نوشت:
[1].ابن بابويه، محمد بن على، امالی،ص95تهران،1376 ش
[2].نورى، حسين بن محمد تقى، مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل،ج11،ص271، : مؤسسة آل البيت عليهم السلام،قم،1408 ق
[3].تميمى آمدى، عبد الواحد بن محمد،غرر الحكم و درر الكلم،ص329،دار الكتاب الإسلامي،قم،1410 ق
[4].ابن شعبه حرانى، حسن بن على،تحف العقول،ص301،: جامعه مدرسين،قم،1404 / 1363 ق