چکیده: آثار و لوازم داخل حرم مطهر و ابنیه و عمارت‌های این حرم شریف، دارای سابقه‌ای دراز و تاریخی می‌باشند...
آثار و لوازم داخل حرم مطهر و ابنیه و عمارت‌های این حرم شریف، دارای سابقه‌ای دراز و تاریخی می‌باشند. در این بخش این آثار را مورد بررسی مختصری قرار می‌دهیم.
صندوق عتیق
قدیمی‌ترین اثر تاریخی این حرم شریف صندوق چوبی روی این مرقد مطهر می‌باشد که چهارسوی آن مزین به آیات قرآن است که به خط نسخ و ثلث برجسته توسط یحیی بن محمد اصفهانی حکاکی شده. [1]
این صندوق کتیبه‌ای به عنوان شناسنامه دارد. در این کتیبه درج شده که این صندوق به دستور خواجه نجم الدین محمد ساخته شده است. طول این صندوق 2/58 متر، عرض آن 1/50 متر و ارتفاع آن 1/20 متر است. جنس این صندوق از چوب‌های عود، ترنج، عود، گردو و نوفل است. [2] در جای‌جای این صندوق آیات قرآن و زیارت‌نامه‌ها به چشم می‌خورد که با خطوط برجسته ثلث نقش شده است. [3]
ضریح مطهر
ضریح بر روی صندوق عتیق نصب شده است. البته زمان دقیق این نصب مشخص نیست، اما ضریح نصب شده‌ی فعلی ساخته‌ی دوران فتحعلی شاه قاجار است. ابعاد ضریح به اندازه‌های: طول ضریح: 3/87 متر، عرض ضریح: 2/95 و ارتفاع آن: 2/40 متر است. پایه‌ی این ضریح از سنگ مرمر به ارتفاع 25 سانتی متر است. جنس ضریح از نقره است. البته در سال 1320 به دستور تولیت وقت آستان، ضریح مورد تعمیر و تعویض قرار گرفت که 472 کیلوگرم نقره در آن به کار رفته. در آن وقت، آستانه مقدسه 21 کیلو از نقره‌ی مورد نیاز ضریح را از بانک ملی خریداری شد و مابقی آن از ضریح قبلی و نقره‌های موجود در خزانه‌ی آستانه تأمین شد. [4]
گنبد
علویان طبرستان اولین گنبد را به دستور محمد بن زید علوی با طراحی و معماری بسیار ساده بر فراز مقبره حضرت عبدالعظیم حسنی (علیه السلام) برافراشتند. در عصر آل بویه تعمیراتی بر روی همین گنبد انجام گرفت؛ اما در عصر سلجوقیان به طور کلی گنبد را تعویض کردند و گنبدی بزرگ و باشکوه (که هنوز هم پابرجاست) را به جای آن قرار دادند. مجدالملک وزیر سلجوقیان دستور ساخت این گنبد را صادر کرد. [5] این گنبد حتی یک سده زودتر از گنبد حرم امام رضا (علیه السلام) ساخته شد. این گنبد در عصر سلجوقی از آجز ساخته شده بود. در قرن ششم که هنر کاشی‌کاری رواج یافت و نیز در عصر صفوی قسمت‌های رویین و زیرین (از داخل حرم) گنبد کاشی‌کاری شد. روکش طلای این گنبد در دوران ناصرالدین شاه کار گذاشته شد. [6]
مناره‌ها
ناصرالدین شاه علاوه بر طلاکاری گنبد حرم، دستور احداث دو مناره بلند و باشکوه در دوجانب ایوان شمالی را صادر کرد. پهنای هر پایه 20/4 متر است و بلندی آن‌ها از کف بنا، 33 متر می‌باشد. از داخل مناره‌ها پله‌هایی برای رفتن به بالای مناره‌ها تعبیه شده و در قدیم مؤذنین بر فراز مناره‌ها اذان می‌گفتند. [7]
حرم مطهر
از آن‌جا که فضای حرم در هر دوره‌ای رو به توسعه و گسترش بوده است از مقدار وسعت اولیه‌ی آن خبری در دست نیست. آیینه‌کاری حرم ابتدا در زمان فتحعلی شاه و سپس در زمان ناصرالدین شاه صورت گرفت. آخرین مرحله‌ی آیینه‌کاری نیز به دستور امین السلطان در عصر قاجار صورت گرفت. [8] سراسر حرم منقش به آیات و احادیثی است که باخطوط زیبا نقش شده‌اند. مسجد زنانه در جانب شرقی حرم و مسجد مردانه نیز در جانب غربی حرم واقع شده. در جنوب مقبره نیز محل دفن ناصرالدین شاه است.
درهای حرم
اولین در در زمان محمد بن زید با ساخته شدن اولین بنا بر فراز این مقبره ساخته شد. در زمان شاه طهماسب، ورودی حرم به طرف شرق تغییر یافت. با احداث بناهای جدید در زمان ناصرالدین شاه در ورودی حرم دوباره به سمت شمال تغییر یافت و درب شرقی به مسجد زنانه تبدیل شد. [9]
صحن‌ها
صحن عتیق (شمالی): در زمان قاجار برای نخستین بار صحنی در سمت شمالی مقبره ساخته شد. این صحن امروزه محل اصلی تردد و ورود زائران است و از شمال، به بازار ، از جنون به حرم، از غرب به صحن باغ طوطی و صحن غربی و از شرق نیز به امامزاده طاهر راه دارد. [10]
صحن باق طوطی (شمال غربی): این صحن توسط ابراهیم خان فرزند امین السلطان ساخته شد. در ابتدا حوزه علمیه بود اما در گذر زمان تعطیل شد و حجره‌های آن به مقبره تبدیل شد. [11]
صحن ناصری (غربی): در غرب حرم واقع شده که از شما به باغ طوطی، از غرب به حوزه علمیه جدیدالتأسیس، از شرق به اماکن متبرکه محدود بوده. به این دلیل که قبر ناصرالدین شاه در رواق آن قرار داشته، به صحن ناصری منسوب شده بود. البته اکنون به آن صحن آیت الله کاشانی می‌گویند.
صحن باغچه علی جان (شمال شرقی): این صحن در شرق امامزاده طاهر (علیه السلام) واقع شده. قبلا این صحن باغچه‌ای زیبا بوده که برای استراحت زائران استفاده می‌شده. مدتی بعد به محل دفن اموات تبدیل شد.
صحن امامزاده حمزه (جنوبی): در شرق ایوان آیینه قرار گرفته که به دلیل همجواری با حرم امامزاده حمزه (علیه السلام) به این نام معروف شده.
ایوان‌ها
این مکان دو ایوان شرقی (که قدیمی‌ترین ایوان حرم است و به فرمان شاه طهماست ساخته شده) و شمالی (محل ورود زائران از سمت شما و صحن عتیق است) دارد. [12]
رواق‌ها
رواق شرقی: قدیمی‌ترین رواق موجود در آستان است. در عصر شاه طهماسب ساخته شده و در گذشته درب ورودی حرم در آن‌جا بوده. پس از ساخته شدن رواق شمالی، به صورت مسجد و رواق زنانه درآمده. [13]
رواق شمالی: بین حرم و ایوان شمالی قرار دارد و راه اصلی ورود به حرم است.
رواق غربی(بالاسر): در قسمت غربی حرم واقع شده و محل اتصال حرم، به حرم امامزاده حمزه (علیه السلام) است. معمولا نماز جماعت در این مکان اقامه می‌شود. در این مکان ناصرالدین شاه و یکی از همسرانش دفن شده‌اند. [14]
پی‌نوشت:
[1]. فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، ص216.
[2]. دائره المعارف بناهای تاریخی ایران، بناهای آرامگاهی، ص367.
[3]. آستانه ری، ص22.
[4]. آستانه ری، ص24.
[5]. فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، ص217.
[6]. دائره المعارف بناهای آرامگاهی، ص367.
[7]. آثار تاریخی تهران، ج1، ص291.
[8]. دائره المعارف تشیع، ج1، ص81.
[9]. نشریه انجمن آثار ملی، ص85.
[10]. دائره المعارف بناهای آرامگاهی، ص368.
[11]. عبدالعظیم حسنی، مسنده و حیاته، ص316.
[12]. عبدالعظیم حسنی، مسنده و حیاته، ص314.
[13]. آثار تاریخی تهران، ج1، ص157.
[14]. تاریخ اجتماعی در قرن سیزدهم، ج5، ص434.