چکیده: گاهی فرد مسلماني كه مستطيع است و حج رفتن براي او واجب شده است، در مواجهه با شبهات، در اين امر، تردید می‌کند و می‌گوید: آیا من به حج بروم یا این‌که به جایش یک عمل خیر دیگری مانند کمک به فقرا و ساخت مدرسه و بیمارستان و ازدواج دو جوان و امثال این امور انجام دهم؟ در اینجا باید گفت: تردید وی قطعا نابجاست چراکه بر طبق شریعت اسلامی حجّ خانه خدا در تمام عمر، تنها برای یک بار بر کسانى که داراى شرایط آن باشند واجب ضروری است و تخلف از این واجب نیز، چون دیگر واجبات به هیچ بهانه‌ای جایز نیست.
گاهی فرد مسلماني كه مستطيع است و حج رفتن براي او واجب شده است، در مواجهه با شبهات، در اين امر، تردید می‌کند و می‌گوید: آیا من به حج بروم یا این‌که به جایش یک عمل خیر دیگری مانند کمک به فقرا و ساخت مدرسه و بیمارستان و ازدواج دو جوان و امثال این امور انجام دهم؟ در اینجا باید گفت: تردید وی قطعا نابجاست چراکه بر طبق شریعت اسلامی حجّ خانه خدا در تمام عمر، تنها برای یک بار بر کسانى که داراى شرایط آن باشند واجب ضروری است و تخلف از این واجب نیز، چون دیگر واجبات به هیچ بهانه‌ای جایز نیست.
بر طبق فرمایش پیامبر گرامی اسلام(صلی‌الله‌علیه‌وآله): «كسی كه بمیرد و قدرت بر حج داشته، ولی به جا نیاورده به مرگ یهودی یا نصرانی مرده است».[1]
امام صادق(علیه‌السلام) فرمود: «آن‌كس كه به خاطر فلاكت، یا نداشتن قدرت جسمانی، یا مانع شدن ستم‌گر، نتوانست حج برود معذور است، و در غیر این صورت به هنگام مرگ، یهودی یا نصرانی از دنیا خواهد رفت».[2] یعنی در هنگام مرگ غیر مسلمان می‌میرد. حج تمتع را نمی‌شود معادل هیچ عمل خیر مستحبی قرار داد و نمی‌توان آن را ترک نمود و حتما باید انجام دهد.
اما اگر مسلمانی، حج واجب خود را انجام داده و بین انجام مجدد حج و یا توصیه دینی دیگری، مردد باشد، می‌توان برای چنین تردیدی، فروض مختلفی را در نظر گرفت:
اول: بین حج و عمره مستحب، با عمل واجبی چون نفقه بر افراد واجب النفقه و یا نجات بیمارانی از مرگ، مردد شود که در حیطه سرپرستی او می‌باشند. بدیهی است نباید واجبات را به بهانه مستحبات ترک کنیم.
دوم: مردد باشد که خود به حج برود، یا دیگری را که مشتاق حج است، با هزینه خود به آن مکان مقدس اعزام نماید که در این مورد، می‌توان گفت که چون در هر دو صورت، جنبه اجتماعی حج بر جای خود باقی بوده و بر جمعیت موجود در مناسک حج، تأثیری نخواهد گذاشت، اعزام فرد دیگر از این جنبه ایرادی نخواهد داشت، اما در ارتباط با جنبه‌های فردی آن نیز باید گفت که هر چند فرد اعزام کننده، نتوانسته مناسک را به جا آورده و از معنویات آن بهره ببرد، اما ایثاری انجام داده که شاید ثواب آن کمتر از مورد قبل نباشد. روایاتی نیز وجود دارند که میان رفتن خود فرد به مکه و اعزام شخص دیگر، تفاوتی نمی‌گذارند.[3] به علاوه این‌که آن‌چه در همه‌‌ی عبادات ما، مهم است انس بالله است نه انس به عبادت و یا عادت به عبادت؛ چراکه خداوند از عبادت ما، عبد بودن و عبودیت ما را خواستار است نه صرف عابد بودن؛ عابد بی عبودیت مانند جسم بی روح است چرا که روح همه عبادات همان عبودیت است.
سوم: مردد باشد که حج و عمره مستحبی انجام داده و یا این که مبلغ آن را در خیرات دیگری، چون صدقه و کمک به مستمندان و یا ساخت درمانگاه و ازدواج جوانان و .... مصرف نماید. به تعبیر دیگر، مردد می‌شود که در صورت وجود فقرا از میان بستگان، همسایه‌ها و … آیا جایز است هر سال برای رفتن به حج یا عمره خرج کند؟ این مورد، از مواردی است که بیشترین ابهام و پرسش را در بین افراد با ایمان به وجود می‌آورد و نیاز به بررسی دقیق‌تری دارد:
در این زمینه، آن‌چه از سخنان معصومین(علیهم‌السلام) برداشت می‌شود، این است که اگر نرفتن به حج و عمره مستحب، موجب تضعیف حج شده، کعبه را خالی از جمعیت نموده و به جنبه اجتماعی حج، آسیب می‌رساند، هیچ کار خیر دیگری نمی‌تواند جای‌گزین حج به شمار آمده و با هیچ بهانه‌ای نباید از آن، شانه خالی نمود.[4]
در غیر این صورت و حتی اگر جمعیت لازم نیز در حج وجود داشته باشند، توصیه پیشوایان ما این است که با صرفه‌جویی در مخارج حج و جلوگیری از هزینه‌های غیر ضروری، هم حج مستحب را انجام داده و هم مبلغ صرفه‌جویی شده [که متأسفانه، امروزه در برخی موارد، از هزینه خود حج بیشتر می شود] را به صدقات و خیرات اختصاص داد، تا بدین وسیله، هم به معنویت موجود در مناسک حج دست یافته و هم به دیگر الزامات اجتماعی، چون کمک به دیگران، عمل نموده است.[5]
در این زمینه، افرادی که از تمکن مالی مناسبی برخوردارند، می‌توانند با صرفه‌جویی در هزینه‌های زائد زندگی و حتی رعایت تعادل در مخارج حج، به هر دو ثواب حج و صدقه دست یابند. خانه‌ی خدا، نباید به هیچ بهانه‌ای، حتی صدقه و خیرات به دیگران، تعطیل و یا کم‌رونق شود و نیز آن‌که تداوم حج و عمره برای انسان‌ها، معنویتی را برایشان به دنبال خواهد آورد که حصول آن از راه‌های دیگر، ناممکن و یا بسیار دشوار خواهد بود.
اما در هر حال، هر انسانی به حال خود آگاه‌تر از دیگران است[6] و باید با استفاده از عقل و دانش خود، ملاحظه نماید که کدام رفتار مستحب، از ریا و هوای نفس او دورتر بوده و جنبه‌های معنوی را در او تقویت نموده و او را به خدا نزدیک‌تر می‌نماید و سپس به یافته‌های عقلی خود در این زمینه عمل نماید. مطمئنا هر عملی که از ریا دورتر و به اخلاص نزدیک‌تر باشد، ثواب بیشتری را به دنبال خواهد داشت.
و توصیه‌های متفاوتی که پیشوایان معصوم(علیهم‌السلام) می‌نمودند، بگونه‌ای که یک بار حج را توصیه نموده[7] و بار دیگر، صدقه را مناسب می‌دانستند[8]، به احتمال زیاد، برگرفته از همین اصل کلی و با در نظر گرفتن شرایط مخاطبان بوده است.
در نهایت، باید مراقب وسوسه‌های شیطان بود، چون او گام به گام، انسان‌ها را از مسیر رضایت خداوند، دور نموده و به آن‌چه خود می‌خواهد، نزدیک می‌نماید! به عنوان نمونه، او هیچ‌گاه، حج را در مقایسه با تجملات زاید زندگی قرار نمی‌دهد که مثلا آیا حج بهتر است و یا تعویض فرش‌های منزل؟! بلکه، ابتدا به ذهن افراد با ایمان، متبادر می‌نماید که صدقه بهتر از حج است و در مرحله بعد، او را از دادن صدقه نیز منصرف نموده و وانمود می‌نماید که «چراغی که به خانه رواست، به مسجد حرام است!» سپس، حتی او را از هزینه‌های مناسب برای خانواده خود نیز بازداشته و صفت بخل را در او ایجاد نموده و در نهایت، گاهی او را به این سرانجام خواهد رساند که پولی را که آن فرد قصد داشت در راه حج هزینه نماید، نه تنها در حج خرج نکرده، بلکه در راه حرام و یا بیهوده‌ای مصرف نماید!. به همین دلیل، فرد با ایمان، اگر در موردی به این نتیجه رسید که صدقه را بر حج مستحب ترجیح دهد، باید بلافاصله به تصمیم خود عمل نموده و صدقه را به مستحق آن برساند، و گرنه ممکن است از هر دو ثواب باز ماند.
______________________________
پی‌نوشت:
[1]. محجه البیضاء، ج2، ص145، کتاب أسرار الحج.
[2]. همان؛/ و الکافی، ج2، ص268، باب «من سوف الحج و هو مستطیع»، حدیث 1؛/ و من لا یحضره الفقیه، ج2، ص448، باب تسویف الحج، حدیث 2935؛
[3]. «اسحاق بن عمار مى‌گوید که به امام صادق(علیه‌السلام) عرض کردم که: من خود را آماده کرده‌ام که هر سال به حج بروم و یا یکى از افراد خانواده‌ام را با مال خود به حج بفرستم. حضرت فرمود: تصمیم تو در این مورد، قطعى است؟! عرض کردم: آرى! فرمود: اگر این امر را محقق کنى پس یقین داشته باش که اموال تو زیاد خواهد شد و تو را به ثروت بسیار بشارت مى‌دهم». کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، دار الکتب الاسلامیة، تهران، 1365 ه ش، ج 4، ص 253، حدیث 5؛
[4]. «عبدالرحمن می‌گوید: به امام صادق(علیه‌السلام) عرض كردم: بعضی می‌گویند: اگر كسی یك مرتبه حج به جا آورد و بقیه اموال خود را در صدقات و كارهای نیك صرف كند، برای او بهتر است، یعنی بیش از یك بار حج بجا نیاورد. امام(علیه‌السلام) فرمودند: دروغ می‌گویند [زیرا] اگر چنین شود كعبه كه محل قیام و ایستادگی مردم است به تعطیلی می‌گراید». وسائل الشیعة، ج 11، ص 22، ح 14145
[5]. سعید بن سمّان گوید: « پرسیدم: آیا حج خانه خدا فضیلت بیشترى دارد یا صدقه در راه خدا؟ امام(علیه‌السلام) سه بار فرمود: صدقه؛ چه کار خوبی است!. گفتم درست است امّا فضیلت کدام‌یک بیشتر است؟ امام(علیه‌السلام) فرمود: چه مانعى دارد كه انسان، هم به حج خانه خدا بیاید و هم در راه خدا صدقه بپردازد؟ گفتم: اگر نتواند هر دو را انجام دهد چکار کند؟ فرمود: وقتی می‌خواهد ده درهم برای حج هزینه کند، به پنج درهم اكتفا كند و پنج درهم دیگر را در راه خدا صدقه بدهد و اگر تا این حدّ ممكن نباشد، آن چه مىتواند از هزینه سفر حج بکاهد و آن را صدقه دهد تا اجر او کامل شود». همان، ج 11، ص 115، ح 14390
[6]. ﴿بَلِ الْإِنْسانُ عَلى نَفْسِهِ بَصیرَة﴾[قیامت/14]«بلكه انسان خود بر نفس خويشتن بيناست».
[7]. وسائل الشیعة، ج 11، ص 115، ح 14389، «دِرْهَمٌ تُنْفِقُهُ فِی الْحَجِّ أَفْضَلُ مِنْ عِشْرِینَ أَلْفَ دِرْهَمٍ تُنْفِقُهَا فِی حَق» یک درهمی که در حج خرج شود بهتر از بیست هزار درهمی است که در غیر حج در راه خدا انفاق شود.
[8]. امام صادق(عليه‌السّلام) فرمود: «برآوردن نياز مؤمن به يقين برتر از يك حج و يک حج و يک حج است، [حضرت تا ده حج شمردند]». همان، ج 13، ص 305، ح 305
اقتباس از منبع: اسلام کوئست