صفت رذیله حسد، مانند دیگر اوصاف رذیله، جزء بیماریهای روح به حساب می‌آید و هر بیماری روحی قابل درمان است؛ هرچند درمان این رذیله كاری است دشوار كه گاه نیاز به تلاش فراوان دارد، 1 ولی با این حال نباید از درمان آن ناامید بود. علمای اخلاق برای درمان حسد به دو امر توصیه نموده اند:
الف. شیوه علمی
در این راه، خوب است انسان نسبت به زیانهای بی شمار رذیله حسد تفكر و اندیشه داشته باشد و آیات و روایاتی را كه در این زمینه وارد شده است، ملاحظه نماید و سرگذشت كسانی را كه دچار حسودی بودند، مطالعه كند كه این عمل یقیناً اثر مثبتی خواهد داشت و انسان به جای تلاش در تخریب دیگران و زوال نعمت از آنها، برای پیشرفت و ترقی خویش تلاش خواهد نمود.
علی علیه السلام در این زمینه می‌فرماید: «اِحْتَرِسُوا مِنْ سَوْرَةِ الْجَمْدِ وَ الْحِقْدِ وَ الْغَضَبِ وَ الْحَسَدِ وَ اَعِدُّوا لِكُلِّ شَی ءٍ مِنْ ذَلِكَ عُدَّةً تُجَاهِدونَهُ بِهَا مِنَ الْفِكْرِ فِی الْعَاقِبَةِ وَ مَنْعِ الرَّذِیلَةِ وَ طَلَبِ الْفَضِیلَةِ؛ 2 خود را از شدّت بخل و كینه و غضب و حسد در امان دارید و برای مبارزه با هریك از این امور وسیله‌ای آماده سازید، از جمله: در عواقب [سوء] این صفات رذیله تفكر كنید و از آنها دوری بجویید و به دنبال فضایل بروید!»
ب. شیوه عملی
شیوه عملی نیز راههای مختلفی دارد كه به برخی از آنها اشاره می‌شود:
1. خدمت به جای تخریب
امام راحل رحمه الله در این زمینه می‌فرماید: «علاج عملی نیز از برای این رذیله فضیحه است و آن چنان است كه با ترتیب اظهار محبّت كنی با محسود و تربیت آثار آن را دهی و مقصودت از آن علاج مرض باطنی باشد. نفس، تو را دعوت می‌كند كه او را اذیت كن! توهین كن! دشمن داشته باش و... تو به خلاف میل نفس به او ترحّم كن و تجلیل و توقیر نما! زبان را به ذكر خیر او وادار كن! نیكوییهای او را برخود و بر دیگران عرضه دار! صفات جمیله او را خاطر نشان خود كن! گرچه اینها كه می‌كنی، در اوّل امر با تكلّف [و زحمت] است، از روی مجاز و غیر واقع است؛ لیكن چون مقصود، اصلاح نفس و بر طرف كردن این نقص و رذیله است، بالاخره به حقیقت نزدیك می‌شود، كم كم تكلّف كم می‌شود و نفس عادی می‌شود و واقعیت پیدا می‌كند. لااقل به نفس عرضه دار و بفهمان كه این شخص بنده خداست و شاید خداوند تعالی به او نظر لطف داشته كه او را متنعم كرده و اختصاص داده به خاصّه نعم خود.» 3
«اگر حسود به جای اینكه برای درهم شكستن اعتبار و شخصیت فردی كه مورد حسدش قرار گرفته، به تقویت موقعیت خود بپردازد و به جای غیبت و مذمّتش او را به خاطر صفات نیكش مدح و ستایش كند و به جای تلاش در تخریب زندگی مادّی او، خود را آماده اعانت و همكاری نماید و تا می‌تواند از او سخن نیك بگوید، تا ممكن است نسبت به او محبّت كند و تا آنجا كه در اختیار اوست، خیر و سعادت او را بطلبد و به دیگران نیز همین امور را توصیه كند، به یقین تكرار این كارها تدریجاً آثار رذیله حسد را از روح او می‌شوید.» 4
2. دنبال نكردن حسد
راه دیگر برای درمان این است كه هرگاه نسبت به كسی حسادت پیدا كرد، تا آنجا كه می‌تواند مطلب را دنبال و پی گیری نكند تا كم كم از نظر فكری و ذهنی نیز رها شود.
در حدیثی امیر مؤمنان علیه السلام فرمود: «أَنَّ الْمُؤْمِنَ لَا یسْتَعْمِلُ حَسَدَه؛ 5 مؤمن حسد خود را به كار نمی‌برد.»
3. راضی به قضای الهی بودن
عامل دیگر برای درمان حسد این است كه انسان خود را تسلیم قضا و قدر الهی بداند و به آنچه خداوند به او عنایت فرموده است، قانع باشد. علی علیه السلام فرمود: «مَنْ رَضِی بِحَالِهِ لَمْ یعتَوِرْهُ الْحَسَدُ؛ 6 كسی كه به آنچه دارد، راضی باشد، حسد دامان او را نمی‌گیرد.»
و تكرار این دعا مخصوصاً در قنوت برای تقویت تسلیم انسان در برابر قضای الهی و تصفیه روح مفید است: «اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُكَ إِیمَاناً تُبَاشِرُ بِهِ قَلْبِی وَ یقِیناً صادقا حَتَّی أَعْلَمَ أَنَّهُ لَنْ یصِیبَنِی إِلَّا مَا كَتَبْتَ لِی وَ رَضِّنِی مِنَ الْعَیشِ بِمَا قَسَمْتَ لِی یا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ؛ 7 خدایا! از تو ایمانی را می‌خواهم كه در دلم جای گرفته باشد و یقین صادقی را می‌خواهم كه بدانم به من [مصیبتی] نمی‌رسد، مگر آنچه تو نوشته‌ای و راضیم كن به آنچه از زندگی قسمت من كرده‌ای،ای مهربان‌ترین مهربانان!»
پی نوشت:
1) از مرحوم خواجه نصیر الدین طوسی نقل شده كه گفت: بعد از سی سال مبارزه تازه موفق شدم كه حسود نباشم.
2) غرر الحكم، ص 300، ح 6806، به نقل از: پیام قرآن، ج 2، ص 147.
3) چهل حدیث، صص 113 - 114.
4) پیام قرآن، ج 2، ص 147.
5) بحار الانوار، ج 55، ص 323، ح 12.
6) غرر الحكم، ص 300، ح 6808، به نقل از: پیام قرآن، ج 2، ص 148.
7) مفاتیح الجنان، ص 326، پایان دعای ابو حمزه ثمالی.
منبع: ماهنامه اطلاع رسانی، پژوهشی، آموزشی مبلغان شماره93.