1. تربیت دینی فرزند:
از منظر اسلام، پدر دارای نقشی ویژه ومنحصر به فرد در نظام تربیتی خانواده میباشد، به طوری که هیچ جایگزینی برای آن وجود ندارد. همان گونه که پدر وظیفه دارد نیازهای جسمی فرزند را فراهم کند، در جهت تربیت صحیح او نیز باید به جدّ کوشش نماید. امام صادق علیه السلام میفرماید: «در تأدیب وتربیت فرزند، نهایت جدّیت و سعی خود را به کار برید.»1
متأسفانه امروزه به سبب فاصله گرفتن از آموزه های دینی، نقش پدر در تربیت فرزند کم رنگ شده است و تنها نقش اقتصادی اش در خانه بروز و ظهور دارد، از این رو در خانه هایی که پدر فقط نقش «نان آور» را دارد و فرزندان فرصت تعامل و همانندسازی با پدر را ندارند، از تربیت مطلوب محروم می‌شوند.
در آیات و روایات فراوانی بر نقش اساسی پدر در امر تربیت فرزند تأکید شده و وظایف و مسئولیتهای او در هر مقطع از زندگی فرزند به طور مشخص تبیین شده است.
دین اسلام شروع تربیت فرزند را در دوران جوانی، نوجوانی، کودکی و یا حتی در دوران جنینی نمیداند؛ بلکه مبدأ آن را از همان زمان انتخاب همسر و شریک زندگی آینده میداند. رسول گرآنقدر اسلام صلی الله علیه و آله میفرماید: «تَزَوَّجُوا فِی الحُجزِ الصَّالِحِ فَإِنَّ العِرقَ دَسَّاس؛2 با خانواده خوب و شایسته وصلت کنید؛ زیرا خون [ژنتیک] اثر دارد.»
به عنوان نمونه حضرت علی علیه السلام هنگام انتخاب «ام البنین» به ویژگی شجاعت ایشان و تأثیر گذاری آن بر فرزند اشاره فرموده اند. پیامبر صلی الله علیه و آله میفرماید: «تَخَیَّروا لِنُطَفِکُم، فَإنَّ النِساءَ یَلِدنَ أشباهَ إخوانِهِنَّ وَ أخَواتِهِنَّ؛3 برای نطفه های خود گزینش کنید؛ زیرا زنان بچه هایی همانند برادران و خواهران خود به دنیا میآورند.»
حضرت سجاد علیه السلام در ضمن بیان حقوق فرزند، پدر را مورد خطاب قرار میدهد و میفرماید: «أنّکَ مَسئُولٌ عَمَّا وَلیتَهُ بِهِ مِن حُسنِ الأدَبِ وَ الدَّلَالَه عَلَی رَبِّهِ عَزَّ وَ جَلَّ؛4 و تو [ای پدر] در ولایتی که به فرزند داری، مسئول هستی که او را [با اخلاق] پسندیده پرورش دهی و به سوی خداوند بزرگش، راهنمایی کنی.»
فرزند در مسیر رشد، از امور بسیاری اثر میپذیرد و تحت تأثیر دیده ها و شنیده های بسیاری است؛ امّا پدر از تمام آنها مهمتر و مؤثرتر است، پس اگر بخواهد فرزند خود را به شیوه و روشی صحیح بپروراند باید خود، مدل و الگویی باشد که برای فرزند خویش خواستار است. پدرانی که بین عمل و گفتارشان تفاوت است، هرگز الگوی خوبی برای فرزندان خود نخواهند بود.
پدران جامعه ما باید با توجه به جایگاه و مقام رفیعی که در قرآن دارند ومسئولیت عظیمی که به عهده آنان قرار دارد و موقعیت خاصی که در تربیت دارند، به وظیفه خود عمل کنند. قرآن کریم می فرماید: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ نَاراً»؛5 «ای کسانی که ایمان آورده اید! خود و خانواده خویش را از آتش نگه دارید.»
الف. تربیت اعتقادی:
اصول اعتقادی صحیح، ضامن سعادت دنیا و آخرت هر فرد است. پدر به عنوان مسئول خانواده وظیفه دارد اعتقاد صحیح را به فرزند خود آموزش دهد، همچنان که حضرت لقمان حکیم به زیبایی از عهده این مسئولیت خطیر برآمده است: «وَإِذْ قَالَ لُقْمَانُ لِابْنِهِ وَهُوَ يَعِظُهُ يَا بُنَيَّ لَا تُشْرِكْ بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظِيمٌ»؛6 «به خاطر بیاور هنگامی را که لقمان به فرزندش، در حالی که او را موعظه می کرد، گفت: پسرم! هیچ چیز را شریک خدا قرار مده که شرک ظلم عظیمی است.» در این آیه حتی شیوه گفتن که با محبت و از سر دلسوزی صحبت کردن است [بُنَیَّ؛ پسرَکَم] نیز آموزش داده شده است.
اندرز دیگر حضرت لقمان درباره مسئله معاد است: «یا بُنَيَّ إِنَّهَا إِن تَكُ مِثْقَالَ حَبَّةٍ مِّنْ خَرْدَلٍ فَتَكُن فِي صَخْرَةٍ أَوْ فِي السَّمَاوَاتِ أَوْ فِي الْأَرْضِ يَأْتِ بِهَا اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ لَطِيفٌ خَبِيرٌ»؛7 «پسرم! اگر اعمال نیک و بد، حتی به اندازه دانه خردلی باشد، که در درون صخره ای یا در گوشه ای از آسمان یا درون زمین جای گیرد، خدا آن را در دادگاه قیامت حاضر می کند؛ [و حساب آن را می رسد] چرا که خداوند دقیق و آگاه است.»
اهمیت آموزش اصول اعتقادی به حدی است که حضرت یعقوب علیه السلام در بستر مرگ و در واپسین لحظات زندگی، در مورد ایمان فرزندانش نگران است و از آنها در مورد آن سؤال می کند. قرآن کریم در این باره می فرماید: «إِذْ حَضَرَ يَعْقُوبَ الْمَوْتُ إِذْ قَالَ لِبَنِيهِ مَا تَعْبُدُونَ مِن بَعْدِي قَالُواْ نَعْبُدُ إِلَهَكَ وَإِلَهَ آبَائِكَ»؛8 «هنگامی که مرگ به سراغ یعقوب علیهالسلام آمد، او به فرزندان خود گفت: پس از من چه چیز را می پرستید؟ گفتند: خدای تو و خدای پدرانت را.»
ب. تربیت عبادی:
در اسلام یک سری دستورات عبادی مطرح است که فرزند عملاً باید با آن آشنا شود. به عنوان نمونه، لقمان حکیم به فرزندش می فرماید: «يَا بُنَيَّ أَقِمِ الصَّلَاةَ وَأْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَانْهَ عَنِ الْمُنكَرِ»؛9«ای پسرم! نماز را به پا دار و امر به معروف و نهی از منکر نما.»
اهمیت مراقبت بر اعمال عبادی فرزندان تا به جایی است که حضرت ابراهیم علیه السلام در دعا برای فرزندانش، آن را از درگاه الهی می طلبند: «رَبِّ اجْعَلْنِي مُقِيمَ الصَّلاَةِ وَمِن ذُرِّيَّتِي»؛10 «پروردگارا! مرا برپا کننده نماز قرار ده، و از فرزندانم [نیز چنین فرما].»
ج. تربیت اخلاقی:
پدر به عنوان الگو و مسئول در خانواده، وظیفه دارد در پرورش اخلاقی فرزندان خود نهایت تلاش را به کار گیرد، که خود مستلزم مراقبت از رفتار، کردار و تهذیب نفس است؛ چراکه او اسوه عینی و عملی برای فرزندان است.
قرآن کریم در سوره لقمان، در قالب بیان پند و اندرزهای لقمان به پسرش، می فرماید: «وَلَا تُصَعِّرْ خَدَّكَ لِلنَّاسِ وَلَا تَمْشِ فِي الْأَرْضِ مَرَحًا»؛11 «با بی اعتنایی از مردم روی مگردان، و مغرورانه بر زمین راه مرو!» در آیه بعد میانه روی در راه رفتن و صحبت کردن را متذکر می شود: «وَاقْصِدْ فِي مَشْيِكَ وَاغْضُضْ مِن صَوْتِكَ»؛12 «پسرم! در راه رفتنت، اعتدال را رعایت کن و در سخن گفتنت نیز رعایت اعتدال نما و از صدای خود بکاه!»
2. دعا برای فرزند:
دعای پدر بیش ازهر کس دیگر در حق فرزند مستجاب می شود. در حدیثی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است که فرمودند: «دُعَاءُ الْوَالِدِ لِوَلَدِهِ کَدُعَاءِ النَّبِیِّ لِاُمّتِهِ؛13 دعایی که پدر برای فرزند می کند، همانند دعایی است که پیامبر صلی الله علیه و آله برای امّت خود می نماید.»
امام صادق علیه السلام فرموده است: «ثَلَاثُ دَعَوَاتٍ لَا یُحْجَبْنَ عَنِ اللهِ دُعَاءُ الْوَالِدِ لِوَلَدِهِ إذَا بَرَّه؛14 سه دعاست که رد نمی شود [که یکی از آنها] دعای پدر برای فرزندش است، زمانی که به او نیکی کند.»
آیت الله العظمی مرعشی نجفی رحمه الله می فرمود: زمانی که در نجف بودیم، یک روز مادرم فرمودند: پدرت را صدا بزن تا برای صرف ناهار تشریف بیاورد. حقیر به طبقه بالا رفتم و دیدم پدرم در حال مطالعه خوابش برده است. مانده بودم چه کنم؟ از طرفی می خواستم امر مادر را اطاعت کنم، و از طرفی می ترسیدم با بیدار کردن پدر باعث رنجش خاطر او گردم. خم شدم و لبهایم را کف پای پدر گذاشتم و چندین بوسه برداشتم، تا این که در اثر نوازش پا، پدرم از خواب بیدار شد و دید من هستم. وقتی این علاقه، ادب و کمال احترام را از من دید، فرمود: شهاب الدین! تو هستی؟ عرض کردم: بله آقا. دو دستش را به سوی آسمان بلند کرد و فرمود: پسرم! خدا عزّتت را بالا ببرد و تو را از خادمین اهل بیت علیهمالسلام قرار دهد. حضرت آیت الله مرعشی نجفی می فرمود: من هر چه دارم از برکت آن دعای پدرم است.15
3. احترام و محبت:
یکی از خواسته های درونی هر فردی، داشتن محبوبیت است. هر فردی دوست دارد دیگران به دیده احترام به او نگاه کنند و با او برخورد محبت آمیز داشته باشند. فرزندان نیز دوست دارند از جانب پدر مورد محبت و اکرام بیش تری قرار گیرند. در سیره معصومین علیهمالسلام موارد فراوانی به این مطلب اشعار دارد. پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله حسنین را می بوسید. روزی شخصی به نام «اقرع به حابس» گفت: من ده فرزند دارم و تا به حال هیچ کدام از آنها را نبوسیده ام. آن حضرت صلی الله علیه و آله فرمودند: «مَنْ لَا یَرْحَمْ لَا یُرْحَم؛16 کسی که رحم نکند، مورد رحم قرار نخواهد گرفت.» در جایی دیگر نیز درباره او فرمودند: «هَذَا رَجُلٌ عِنْدِي أَنَّهُ مِنْ أَهْلِ النَّارِ؛17 این شخص از نظر من اهل آتش است.»
«انس بن مالک» که خدمتگزار پیامبر صلی الله علیه و آله بود و همیشه در کنار آن حضرت به سر می برد، می گوید: «إنَّ رَسُولَ اللهِ صلی الله علیه و آله مَرَّ عَلَی صِبْیَانٍ فَسَلَّمَ عَلَیهِم؛18 پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به بچه ها رسید و به آنها سلام کرد.»
در جای دیگر پیامبر صلی الله علیه و آله می فرماید: «أکْرِمُوا أولَادَکُمْ وَ أحُسِنُوا أدَبَهُمْ یُغْفَرْ لَکُم؛19 فرزندان خود را گرامی بدارید و ادب [و تربیت] آنان را نیکو گردانید تا آمرزیده شوید.»
و فرمود: «أنَّ اللهَ لَیَرْحَمُ الْعَبْدَ لِشِدَّةِ حُبِّه لِوَلَدِهِ؛20 خداوند بنده را به واسطه شدّت محبت او نسبت به فرزندش مورد رحمت قرار می دهد.»
در روایات، موارد دیگری از وظایف پدرمطرح شده است که از جمله آنها «گذاشتن نام نیکو بر فرزند» و «آموزش قرآن» به او است. مولای پرهیزکاران علیه السلام می فرماید: «حَقُّ الْوَلَدِ عَلَى الْوَالِدِ أَنْ يُحَسِّنَ اسْمَهُ وَ يُحَسِّنَ أَدَبَهُ وَ يُعَلِّمَهُ الْقُرْآنَ؛ حق فرزند بر پدر این است که: نام نیکو برای او بگذارد، خوب تربیتش کند، و به او قرآن بیاموزد.» «تزویج فرزندان در هنگام بلوغ»، «عقیقه و قربانی» و «آموزش شنا و تیراندازی» به آنها و... نیز از وظایف پدر محسوب می شود.
نتیجه گیری
نقش پدر در زندگی انسان بی بدیل است. او نباید فقط در خانه نقش نان آوری داشته باشد. تربیت فرزندان یکی از مهم ترین حوزه های مسئولیت پدر است که باید در اجرای آن کوتاهی نکند. پدران باید توجه داشته باشند که رفتار و عمل آنها نوعی مدل و الگو برای فرزندان می باشد و هرگونه سهل انگاری در این زمینه می تواند خطرات جبران ناپذیری را ایجاد کند. پدر و فرزند حقوق متقابلی دارند که رعایت آن موجبات رشد و تعالی را فراهم می آورد.
پي نوشت:
1 . تحف العقول، ابن شعبه حرانی، ص336.
2 . مکارم الأخلاق، طبرسی، ص197.
3 . نهج الفصاحة، ابوالقاسم پاینده، ص381.
4 . مکارم الأخلاق، طبرسی، ص421.
5 . تحریم/ 6.
6 . لقمان/ 13.
7 . همان/ 16.
8 . بقره/ 133.
9 . لقمان/ 17.
10 . ابراهیم/ 40.
11 . لقمان/ 18.
12 . همان/ 19.
13 . نهج الفصاحة، ابوالقاسم پاینده، ص482.
14 . وسائل الشیعه، شیخ حرّ عاملی، ج7، ص130.
15 .رمز موفقیت بزرگان، رضا باقی زاده، ص117.
16 . وسائل الشیعه، شیخ حرّ عاملی، ج21، ص485.
17 .روضة المتقین، علامه مجلسی، ج8، ص593.
18 .، مستدرک الوسائل، محدث نوری، ج8، ص364.
19 . مکارم الأخلاق، طبرسی، ص222.
20 . کافی، شیخ کلینی، ج6، ص50.
منبع:سایت ذی طوی