آیه 107 و108 سوره توبه در شأن گروهي از منافقان است كه با توطئه هاي «ابو عامر» مسيحي و براي تحقق بخشيدن به اهداف شوم و نقشه هاي شيطاني خود، به ساختن مسجدي در مدينه اقدام كردند كه بعداً به نام «مسجد ضرار» معروف شد؛
ماجرا از اين قرار است كه به هنگام ظهور قدرتمند اسلام در مدينه، «ابو عامر» به شدت ناراحت شد، وي براي مبارزه با اسلام با منافقان «اوس» و «خزرج» همكاري صميمانه اي آغاز كرد. پيامبر اكرم صلي اللّه عليه و آله و سلّم هنگامي كه از نقشه ها و اهداف وي آگاه شد، در صدد تعقيب وي بر آمد، «ابو عامر» از مدينه گريخت و به مكه آمد و از آنجا به طائف و سر انجام به شام رفت و در آنجا رهبري منافقان مدينه را بر عهده گرفت او در نامه اي به منافقان مدينه نوشت كه لشكري از سپاهيان روم به كمكشان خواهد آمد تا محمد صلي اللّه عليه و آله و سلّم و يارانش را از مدينه خارج سازند.
همچنين از آنان خواست براي خود مسجدي نزديك مسجد قبا بسازند و در موقع نماز، آنجا گرد آيند و زير نقاب مسجد، برنامه هاي خود را عملي كنند. هنگامي كه پيامبر اكرم صلي اللّه عليه و آله و سلّم عازم غزوه ي «تبوك» بود، گروهي از اين منافقان به نزد آن حضرت آمدند و به بهانه ي اين كه افراد ناتوان و بيمار و پير مردان از كار افتاده نمي توانند در شب هاي باراني و سرد زمستاني به مسجد قبا بيايند،
از پيامبر صلي اللّه عليه و آله و سلّم خواستند تا اجازه دهد كه مسجدي در ميان قبيله ي خود (بني سالم) بسازند؛ پيامبرـ صلي الله عليه و آله ـ فرمود: «اكنون آماده نبردم و اگر به خواست خداوند متعال باز گشتم، پيش شما خواهم آمد و با شما در آن نماز خواهم گذارد»
.منافقان در غياب پيامبر صلي اللّه عليه و آله و سلّم ساختمان مسجد را به پايان رساندند، پس از جنگ تبوك، نزد حضرت صلي اللّه عليه و آله و سلّم آمدند و گفتند: دوست داريم كه پيش ما بياييد و با ما در آن مسجد نماز گزاري؛ حضرت فرمود: «لباس مرا بياوريد تا بپوشم و با آنان بروم». در اين هنگام آيات فوق نازل شد و پرده از نقشه ي پليد آنان برداشت؛ بي درنگ پيامبر صلي اللّه عليه و آله و سلّم گروهي از اصحاب را خواندند و به آنان دستور دادند كه مسجد را آتش بزنند و بقاياي آن را ويران كنند و جاي آن براي مدتي محل زباله شد.1
همان گونه كه از اين آيات بر مي آيد، بنيانگذاران اين مسجد در زير نقاب اين نام مقدس، اهداف شومي را دنبال مي كردند. بر اين اساس، خداوند به پيامبرش دستور مي دهد كه در چنين مسجدي كه براي زيان رساندن به مسلمانان و گستردن كفر و الحاد در جامعهي اسلامي بنا شده است هرگز قيام به عبادت نكند و به جاي آن شايسته است پيامبر صلي اللّه عليه و آله و سلّم در مسجدي به نماز ايستد كه بر اساس تقوا و هدفي الهي بنياد شده است. به اعتقاد مفسران و تأييد روايات معصومين ـ عليهم السلام ـ ،
مراد از اين مسجد، همان مسجد «قبا» است كه در مقايسه با مسجد «ضرار» آمده است2 هر چند بنا بر روايات كه از رسول اكرم صلي اللّه عليه و آله و سلّم نقل شده است،3 اين احتمال نيز وجود دارد كه مراد، مسجد رسول اكرم صلي اللّه عليه و آله و سلّم باشد؛ اما با توجه به تعبير «اوّل يوم» در اين آيه ي شريفه و با توجه به اينكه مسجد قبا نخستين مسجدي بود كه پس از هجرت نبوي ساخته شد، احتمال اول، مناسبتر به نظر مي رسد. سپس قرآن به ويژگي ديگر اين مسجد اشاره كرده و فرموده است: (فيه رجالّ يحبّون ان يتطّهروا...).
در اينكه مراد از طهارت در اين آيه، پاكيزگي صوري و اجتناب از پليدي هاي ظاهري است يا پاك شدن از گناهان و طهارت معنوي، در ميان مفسران اختلاف است.4 پاره اي از روايات طهارت ظاهري را تأييد مي كند.5 البته اين روايات دليل بر منحصر بودن مفهوم آيه به اين مصداق نيست، يعني ممكن است منظور از طهارت در اينجا هر گونه پاكيزگي صوري يا معنوي باشد. در هر صورت، از اين بحث چنين بر مي آيد: مسجد كه كانون ايمان و تقوا و محيط پاكي و قداست و مركز تبلور عبوديت و نيايش در برابر پروردگار جهان است، بايسته است كه شالوده و اساس آن بر تقوا و پاكي بنا شده باشد و پاسداران و دست اندركاران آن افرادي مؤمن، پرهيزكار و مصمم باشند و هر گاه بنايي براي اغراض نا پاك با نام مقدس مسجد به وجود آيد، بايد در هدم و از بين بردن آن كوشيد، چنانكه رسول خدا صلي اللّه عليه و آله و سلّم دستور ويران كردن و به آتش كشيدن مسجد «ضرار» را صادر فرمودند.
(في بيوت أذن اللّه أن ترفع و يذكر فيها اسمه يسبّح له فيها بالغدوّ و الآصال)6 «در خانه هايي كه خداوند اجازه داده است كه رفعت يا بند و در آنها نام او به بزرگي ياد شود، در اين خانه ها هر صبح و شام مردان با ايمان به تسبيح او مشغولند».
«زمشخري»در ذيل اين آيه ي كريمه گفته است: «كلمه ي في بيوت» در اين آيه به كلمه «كَمِشْكاهٍ» در آيهي قبل: (اللّه نور السّموات و الأرض مثل نوره كمشكاه فيها مصباح المصباح في زجاجه...). وابسته است و مراد از «بيوت» در اينجا مساجد است.7
«علاّمه طباطبايي»8 كلمه «في بيوت» را به «كمشكاهٍ» يا به جملهي «يهدي» در آيه بعد متعلق دانسته است و باز گشت هر دو را به يك معنا مي داند، كه از مصاديق يقيني اين بيوت، مساجدند كه صرفاً براي اين كار ساخته شده اند. همچنان كه فرمود: (و مساجد يذكر فيها اسم اللّه كثيرا).9 «و مساجدي كه نام خدا در آنها بسيار برده مي‌شود». در «كشف الاسرار» در ذيل اين آيه آمده است كه «ابن عباس» گفت: «المساجد بيوت اللّه في الارض و هي تضيء لاهل السماء كما تضيء النجوم لأهل الأرض».10
«مساجد خانه‌هاي خدا در زمين است. همان گونه كه ستارگان براي اهل زمين مي‌درخشند، مساجد نيز براي ملكوتيان نور افشاني مي‌كنند». بنابراين، از مصاديق بارز اين بيوت، مساجدند كه چنين ويژگي هايي دارند. پايگاه ضد ستم (و من أظلم ممّن منع مساجد اللّه أن يذكر فيها اسمه و سعي في خرابها...).11
«و كيست ستمكارتر از آن كه منع كرد و باز داشت مردم را از مساجد و در خرابي آنها كوشيد، تا نام خدا را در آنجا بر زبان نيايد و بزرگ نشود». بعضي از مفسران، نزول اين آيه را در پيشامد «حديبيه» دانسته اند كه مشركان عرب نگذاشتند رسول اكرم صلي اللّه عليه و آله و سلّم و اصحابش به مكه وارد شوند.
12 برخي ديگر گفته اند كه اين آيه اشاره به خرابي بيت المقدس (70 سال بعد از ميلاد مسيح) به دست سپاه «تيطس» رومي دارد، كه شهر و مجسمه ي سليمان را به كلي ويران كرد و آثار يهود و اوراق تورات را سوزاند.13 از مضمون اين آيه چنين استفاده مي شود كه چون مساجد در طول تاريخ همواره پايگاه هاي وحدت و همدلي و سنگرهاي مبارزه عليه طاغوت و فساد بوده است، كافران و اهل شرك و نفاق با ترس از اين مراكز آنها را براي خويش خطري جدي به حساب آورده اند.
از پيامبر اكرم- صلي اللّه عليه و آله- روايت شده است كه خداوند فرمود: «الا ان بيوتي في الارض، المساجد، تضيء لأهل السماء كما تضيء النجوم لأهل الارض.»14 «مساجد خانه هاي من در زمينند، همانگونه كه ستارگان براي اهل زمين مي درخشند، مساجد نيز براي اهل آسمان نور افشاني مي كنند.» محبوب ترين مكان رسول گرامي اسلام- صلي اللّه عليه و آله- فرمود: «المساجد مجالس الأنبياء : مساجد، جايگاه پيامران است». 15 در خبري ديگر، پيامبر- صلي الله عليه و آله- مي فرمايند: «المساجد بيوت المّتقين، و من كانت المساجد بيته ضمن الله له بالروح و الراحه و الجواز علي الصراط».16
پی نوشت:
1) واحدي نيشابوري، علي: اسباب النزول، ترجمه محمد جعفر اسلامي، انتشارات بنياد علوم اسلامي، تهران، صص 175 و 176.
2) الميزان، ج 9، ص 622.
3) تفسير الضوح رازي، ج 5، ص 253.
4) مجمع البيان، ج 5، ص 73.
5) الميزان، ج 9، ص 622.
6) نور / 36.
7) الكشاف، ج 3، ص 68.
8) الميزان، ج 15، ص 178.
9) حج / 41.
10) كشف الاسرار، ج 6، ص 536.
11) بقره / 114.
12) المنار، ج 1، ص 431.
13) المنار، ج 1، ص 431.
14)مستدرك الوسائل، صص 213 و 359
15) مستدرك الوسائل، صص313 و 359.
16) هال ناقه: صص 359 و 554.
منبع: سایت اندیشه قم
به نقل از سایت ذی طوی