با عنايت به اينکه رزق همه را خداوند مقدر مي نمايد اينکه خداوند بعضي را روزي فراوان و بعضي را روزي كم مي دهد با عدل الهي در تضاد نيست؟
بهره مندي مردم از نظر نعمتهاي ظاهري، عوامل مختلفي داشته و بسته به اسباب و علل متفاوتي است مثلا، بعضي از تفاوتها معلول ستم و تجاوز افراد نسبت به حقوق ديگران مي باشد.
البته اين تفاوتها ظالمانه و غير منطقي بوده و با از بين رفتن نظام طبقاتي و گسترش عدالت اجتماعي از بين مي رود. و هيچ وقت اسلام و قرآن اين طور ظلم ها و تفاوتها را تأييد نكرده ، چون بر اساس استعمار و استثمار شکل گرفته اند، لذا اينها را نمي شود به حساب دستگاه آفرينش گذاشت. چون خداوند از آنها نهي کرده و براي تأمين برابري و حقوق انسانها و توزيع عادلانه ثروتها، احكام و قوانين بسياري را وضع نموده است كه متأسفانه بسياري از انسانها از اين تكاليف غفلت ميكنند. همين طور هم نبايد از نظام ناعادلانه اقتصادي و موارد ديگري كه مربوط به خود بشر مي شود غفلت کنيم و اينها را به حساب خداوند بگذاريم.لذا اينطور اختلافات طبقاتي ربطي به عدالت الهي ندارد.
از طرف ديگر تفاوت بهره مندي انسان ها در عده اي از موارد به خاطر كار و تلاش خود انسان ها است و قانون خلقت بر اين است كه هر كسي به اندازه سعي و تلاش خودش بهره مند شود. مطمئنا انسان تنبل که به دنبال كسب روزي حلال نمي رود، نمي تواند مانند ديگران از نعمت هاي دنيوي بر خوردار شود و كسي كه كار و تلاش بيشتر مي كند بهره مندي بيشتري از مواهب دنيوي خواهد داشت.
البته نا گفته نماند که قسمتي از اين تفاوتها، طبيعي و لازمه آفرينش انسان مي باشد، يعني هر قدر اصول عدالت در جامعه انساني رعايت شود، باز همه انسانها از نظر استعداد و هوش و انواع ذوق و سليقهها يكسان نمي شوند. کما اينکه استاد مطهري ميگويد: "معناي عدالت اين نيست كه همه مردم از هر نظر در يك حد و يك مرتبه و يك درجه باشند. جامعه خود به خود مقامات و درجات دارد و در اين جهت مثل پيكر است. وقتي كه مقامات و درجات دارد، بايد تقسيم بندي و درجه بندي شود. راه منحصر، آزاد گذاشتن افراد و زمينه مسابقه را فراهم كردن است. همين كه پاي مسابقه به ميان آمد، خود به خود به موجب اين كه استعدادها در همه يكسان نيست و به موجب اين كه مقدار فعاليتها و كوششها يكسان نيست، اختلاف و تفاوت به ميان مي آيد. يكي جلو ميافتد و يكي عقب ميماند".[1]
البته دانستن اين نکته هم ضروري است که معمولاً بخشش هاي الهي و استعدادها چنان تقسيم شده اند كه هر كسي قسمتي را دارد، يعني كمتر كسي پيدا مي شود كه همه نعمتها را يك جا داشته باشد. لذا، قرآن مجيد ميفرمايد: "ما معيشت آنها را در حيات دنيا ميان آنان تقسيم كرديم و بعضي را بر بعضي برتري داديم، تا آنها يكديگر را به كار گيرند و به يكديگر خدمت نمايند".(زخرف ، آيه 31) لذا ميدان مسابقه و رقابت عادلانه بايد براي همه باز شود كه اين هم مربوط به خود انسانها است.
آيت الله مکارم شيرازي مي فرمايند:"براي به وجود آمدن يك جامعه كامل، نياز به استعدادها و ذوقها و ساختمانهاي مختلف بدني و فكري است، اما نه به اين معني كه بعضي از اعضاي پيكر اجتماع در محروميت به سر برند و يا خدمات آنها كوچك شمرده شود و يا تحقير گردند، همان طور كه سلولهاي بدن باتمام تفاوتي كه دارند، همگي از غذا و هوا و ساير نيازمنديها به مقدار لازم بهره ميگيرند".[2]
در جواب اينکه چرا خداوند نظام خلقت را طوري بنا نكرد كه بشر بدون اين تفاوتها، به زندگي اجتماعي خودش ادامه بدهد. قرآن مجيد به يكي از اسرار مهم تفاوتها اشاره مي کند که آزمايش الهي باشد.خداوند مي فرمايد: "او كسي است كه شما را جانشينان در زمين قرار داد و بعضي را بر بعض ديگر درجاتي داد، تا شما را به آن چه در اختيارتان قرار داده بيازمايد".(انعام ، آيه 165)لذا تفاوتها براي اين است كه معلوم شود انسان عادلانه از امكانات خدادادي بهره برداري ميكنند يا نه. اگر نابرابريها نبود، زمينه امتحان ازبين ميرفت.پس طبيعي است که بعضي افراد با نعمت و گروهي ديگر با نقمت و تنگدستي آزمايش شوند. مطمئناً کساني كه بيشتر نعمت استعداد و توانايي دارند، بيشتر مورد سؤال و درخواست ميشوند و بايد بيشتر پاسخگو باشند.
و مطلب مهمي که در رابطه با رزق و روزي بندگان بايد درنظر گرفت اينکه خداوند مصلحت بندگانش را بهتر از خود آنان ميداند.چه بسا كساني كه دوست دارند از نظر زندگي در رفاه باشند، ولي پروردگار صلاح آنان را در ثروت نمي بيند، کما اينكه قرآن مجيد ميفرمايد: "چه بسا شما را چيزي خوش نيايد، در حالي كه خيرتان در آن است و يا چيزي را دوست داشته باشيد، در حالي كه شرّتان در آن است و خدا ميداند و شما نميدانيد".(بقره ، آيه 216) لذا اگر انسان نهايت تلاش خود را به كار گرفت، اما درها را به روي خودش بسته ديد بايد بداند در اين کار مصلحتي مي باشد. چه بسيار كساني وقتي كه ثروتمند شدند، خدا را فراموش كردند. کما اينکه قرآن كريم ميفرمايد: "اگر خداوند روزي را براي تمام بندگانش گسترش دهد، در زمين طغيان و ستم ميكنند".(شوري ، آيه 27)
البته نبايد از نظر دور داشت که بعضي وقت ها ثروت بي حساب و رفاه، يك مجازات الهي مي باشد. پس نه نعمت ظاهري نشانه محبت الهي است و نه نقمت و بلا نشانه بي اعتنايي خدا به بنده است، بلكه اين دو براي افراد مختلف، حكم متفاوتي دارد و هميشه عدالت با حكمت الهي همراه است و هيچگاه يكي فداي ديگري نمي کند، پس، نكته مهم در همه اين موضوع اينكه نگاه خود را به زندگي در اين جهان نبايد محدود كنيم. اين مقطع از زندگي دنيوي را بايد در نظر با بخش عظيمتر از زندگي و حيات جاودانه و عالم برتر و حقيقيتر نگاه كنيم. لذا اگر نگاه ما به زندگي محدود به دنيا باشد، اشكال از تفاوتها در اين دنيا به جا مي باشد، در حالي كه هر چيزي در دنيا، آزمايشي براي انسان است كه در عالم ديگر نتيجه آن را خواهد ديد و کما اينكه خداوند فرموده است: "خداوند زندگي و مرگ را آفريد تا شما را بيازمايد كه كدامين بهترين در عمل خواهيد بود".(ملك ، آيه 2)
پاورقی:
1.استاد مطهري، بيست گفتار، ص 109
2.تفسير نمونه، ج 3، ص 366