چکیده:اینکه ایرانیان به راحتی دین اسلام را پذیرفتند علل مختلفی داشته است که یکی از آن علل را می‌توان وجود نظام طبقاتی در عصر ساسانی و ظلم و ستم حکومت دانست.
در مورد سقوط و شکست ساسانیان از اعراب، بسیار بحث شده و به نوعی می‌توان گفت آن تاریخی که ساسانیان از اعراب شکست خوردند را، تاریخ انقضای آن حکومت هست. دانشمندان غربی درباره فروخشکیدن کیش زرتشتی در این دوره، بسیار نوشته‌اند و برداشت اغلب آنها این است که تا سده‌ی هفتم میلادی، این دین باستانی، چنان با آیین‌ها و تشریفات متحجر شده بود که برای فروپاشیدن تنها به ضربه‌ی شمشیر یک فاتح نیاز داشت.[۱]
یکی از عواملی که سبب شد تا مردم ایران، به خصوص رعایا در پذیرش اسلام تردید نکنند، رهایی از نظام سخت طبقاتی عصر ساسانی است که عملا عبور از یک طبقه به طبقه‌ی دیگر در آن ناممکن بود. در رأس نظام، شاهنشاه قرار می‌گرفت و به دنبال آن، چهار طبقه در طول هم قرار می‌گرفتند.[۲] در این نظام طبقاتی، کشاورزان و کارگران و رعایا جایگاهی نداشتند و مجبور بودند با حداقل درآمد، بار مخارج سنگین حکومت را با دادن مالیات به دوش کشند و با فقر و فلاکت شدید حاصل از آن نظام، به حیات‌شان ادامه دهند.
چه بسا استثمار رعایا مبتنی بر نظام طبقاتی، مبنای آیینی نیز داشت و آنها وظیفه داشتند که زمین‌های کشاورزی را برای روحانیان کشت کنند.[۳] «آن لمبتون» بخشی از دلیل سرعت فتوحات را به ایدئولوژی اسلام نسبت می‌دهد که توده مردم را از طبقه پایینی که در ساختار طبقاتی داشتند رها می‌کرد.[۴]
پس بیان شد که در ایران و به خصوص در بین کشاورزان و دهقانان، که اصلا در نظام طبقاتی قرار نمی‌گرفتند، فشاری بسیاری وجود داشت. چون علاوه بر اینکه درآمد کمی داشتند، باید خراج و مالیات بالایی را پرداخت می‌کردند.
در چنین شرایطی، وقتی که مردم ایران با اسلام و تعالیم آن مواجه شدند و در آن فضای سنگین طبقاتی اثری ندیدند، طبیعی است که شیفته‌ی آن شده، با تمام وجود و از سر تفکر و تعمق، آن را پذیرفتند.[۵]
اسلام‌آوردن افسران و سربازان آن هم در میدان جنگ و در شرایطی که هنوز نظام شاهنشاهی باقی بود، در همین راستا قابل تحلیل است. در اسلام آوردن آنان حتی گفته شده که صرفا برای یکسانی و برابری اجتماعی و نظامی و اقتصادی اسلام آوردند.[۶]
مورخین گزارش می‌دهند که نمایندگان مسلمانان که به درخواست رستم فرمانده سپاه ساسانی، در اردوگاه ایرانیان حضور می‌یافتند و از جمله تعالیم اسلامی که نمایندگان سعد بیان می‌کردند، نظام برابری انسان‌ها و عدم عبودیت بندگان در برابر اشراف و پادشاهان بود. این امر در منظر رستم امری نیک تلقی می‌شده و شخص رستم، به اعتراف خودش حاضر به رضایت دادن به دین عرب‌ها می‌شود، اما فرماندهان و بزرگان حاضر در سپاه رستم از این امر خودداری می‌کنند[۷]. رستم فرخزاد سپه‌سالار کل سپاه ایران در زمان پادشاهی ساسانیان بود.
خلاصه اینکه، یکی از عوامل بسیار مهم که حتی فرمانده سپاه ایران نیز، آن را عامل برتری سپاه اعراب بر ایران می‌دانست، نظام طبقاتی موجود در ایران بود که موجب برتری سپاه اعراب شد. نظام طبقاتی یکی از مواردی بود که تماما به ضرر مردم کشاورز و دهقانان بود، چون آنها جزو هیچ کدام از نظام طبقاتی نبودند و با درآمد کمی که داشتند باید خراج و مالیات حکومت را نیز تامین کنند و وقتی متوجه عدم وجود چنین نظامی در دین سپاه اعراب شدند، موجب شد که این افراد به دفاع از سپاه ایران کاری را انجام ندهند و حتی دین کهن خود را به راحتی کنار بگذارند و دین جدید را بپذیرند.
___________________
پی‌نوشت
[۱]. بویس، مری، زرتشتیان باورها و آداب دینی آنها، ترجمه عسکر بهرامی، تهران، انتشارات ققنوس، سال ۱۳۸۱، صفحه ۱۷۴
[۲]. وکیلی، هادی، تعامل اسلام و ایران در گستره تاریخ، پژوهشگاه فرهنگ و معارف، ۱۳۸۵، صفحه ۳۹
[۳]. داعی الاسلام، سید محمد، وندیداد، تهران، انتشارات علمی فرهنگی، ۱۳۷۰، صفحه ۲۵ و ۳۶
[۴]. آن لمبتون، مالک و کشاورزان در ایران، صفحه ۱۷
[۵]. وکیلی، هادی، تعامل اسلام و ایران در گستره تاریخ، پژوهشگاه فرهنگ و معارف، ۱۳۸۵، صفحه ۴۰
[۶]. اشپولر، برتولد، تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی، ترجمه جواد فلاطوری، انتشارات علمی و فرهنگ،ج ۱، صفحه ۱۶۸۹
[۷]. وکیلی، هادی، تعامل اسلام و ایران در گستره تاریخ، پژوهشگاه فرهنگ و معارف، ۱۳۸۵، صفحه ۴۰
منبع: سایت فرق و ادیان