«راهکارهای صیانت از آسیبهای فضای مجازی»
محمدمهدی فجری
اشاره: در شماره‌های گذشته (مبلّغان 198 و 199) موضوع «فضای مجازی؛ فرصتها و آسیبها» مطرح گردید و در آن به مباحثی همچون «ساختار فضای مجازی» و «آسیبهای فضای مجازی» پرداخته شد؛ اکنون به مبحث بعدی آن (راهکارهای صیانت از آسیبهای فضای مجازی) می‌پردازیم.
قبل از بررسی راهكارهای عملی برای صیانت از آسیبهای فضای مجازی، توجه به چند نكته ضروری است:
اول: خواستگاه عمومی جامعه برای استفاده از فضای مجازی چند چیز است:
1. اخبار و اطلاعات؛ 2. بازیها و سرگرمی‌ها؛ 3. ارضای غرایز؛ 4. دولت الكترونیك؛ 5. آموزش؛ 6. خدمات الكترونیك سایر مراكز غیر دولتی.
دوم: نیاز به اینترنت گاهی واقعی و گاه غیر واقعی است. بررسی‌ها نشان می دهد كه 98% نیازهای واقعی مردم به اینترنت مربوط به دانشگاه ها و مراکز علمی، بانكها، خبرگزاریها و به طور كلی داخلی است و نیازمند ارتباط با اینترنت بین المللی كه بسیاری از سایتهای وابسته به آن مروّج فساد و فحشا می باشند، نیست.
سوم: چنانچه قبلاً اشاره شد، تنها گروه های اندكی از جامعه، مثل دانشگاهیان، برای تبادل اطلاعات علمی، یا روحانیان برای ترویج معارف و احكام دین در سایر كشورها و برخی ارگانها و نهادها برای تبادل علمی، اقتصادی و سیاسی نیاز به اینترنت جهانی دارند و در سایر بخشهای جامعه نیاز ضروری به اینترنت بین‌المللی، مشاهده نمی‌شود.
راهکارهای صیانت از آسیبهای فضای مجازی
1. راه‌اندازی شبكة ملی اطلاعات
نیاز جامعه به اینترنت انكار نشدنی است. امروزه این شبكة گستردة ارتباطی، چنان با زندگی انسانها عجین شده است كه تصوّر دور شدن زندگی روزمرّه از آن را غیرممكن ساخته است. اینترنت پرسرعت، بستر مناسبی برای تبادل اطلاعات علمی، سیستم بانكی و مباحث دینی و فرهنگی به سراسر دنیاست كه باید در اختیار مراکز مربوطه قرار گیرد؛ اما سخن آن است كه چند درصد مردم به این تبادل اطلاعات در فضای مجازی بین المللی نیازمند هستند؟
از طرف دیگر، استفاده از اینترنت بین الملل همانند استفاده از تلفن بین‌الملل برای تماسهای داخل شهری است؛ یعنی غیرمنطقی به نظر می‌رسد؛ متأسفانه هنوز برای استفاده از هر صفحة اینترنتی داخلی، نیازمند برقراری ارتباط بین المللی هستیم و چنین حجم بالای ارتباطی، افزون بر ترافیك فوق‌العاده و هزینه های سرسام آوری كه برای كاربران به همراه دارد، تمامی اطلاعات محرمانه و غیر محرمانة كشورمان را در اختیار سرویسهای اطلاعاتی دشمن قرار می دهد. به اقرار رئیس جمهور آمریکا: «مسئلة هسته ای ایران، همچون اینترنت نیست که کلید آن در دست من باشد تا هر وقت بخواهم آن را قطع کنم.»
توجه به این نکته ضروری است كه گرچه مسئلة هسته ای نیاز مهم كشور است و در صورت توقف آن، آثار زیانباری در طولانی مدت بروز و ظهور می كند؛ اما وابستگی سیستم اداری، بانكی و... به اینترنت فعلی، به گونه ای كه در صورت قطع آن، آثار زیانباری در ساعات اولیه بروز كرده، كشور را با بحران مواجه می سازد، خطرآفرین‌تر است. افزون بر این، دین مبین اسلام مسلمانان را به این مهم رهنمون کرده كه هرگز خداوند راهى براى پیروزى و تسلّط كافران بر مسلمانان قرار نداده است.[1]
به دیگر سخن: از نظر اسلام هر طرح، عهدنامه، رفت و آمد و قراردادى كه راه نفوذ و سیطرة كفّار بر مسلمانان را باز كند، ناپسند است و مسلمانان باید در تمام جهات سیاسى، نظامى، اقتصادى و فرهنگى از استقلال كامل برخوردار باشند و هرگونه راهی را كه به تسلّط کفار بر آنان بینجامد، مسدود کنند.
بنابراین، به نظر می رسد راه اندازی شبكة ملی ارتباطات، همانند مسئلة هسته ای نیازمند مطالبة ملی است. تكرار این نكته ضروری است كه چنین شبکه ای به معنای قطع اینترنت جهانی نیست؛ بلکه به معنای گردش اطلاعات داخلی در داخل و در عین حال، استفاده از اطلاعات خارجی است.
این روش علاوه بر كشور آمریكا - كه اینترنت خاص كودكان و نوجوانان دارد - در كشورهایی مانند كرة جنوبی، چین، روسیه و... راه اندازی شده است.
سیاستهای ابلاغی مقام معظم رهبری>
مروری بر سیاستهای ابلاغی مقام معظم رهبری> دربارة فضای مجازی، اهمیت راه اندازی شبكة ملی اطلاعات را بیش از پیش روشن می سازد. در این سیاستها، ایشان به نکاتی بسیار دقیق اشاره کرده‌اند که علاوه بر با اهمیّت بودن موضوع فضای مجازی، به راهکار «ایجاد شبکه ملی اطلاعات» نیز اشاره دارد؛ نکاتی همچون «برخورداری از ابتکار عمل و قدرت تعامل با سایر کشورها»، «اهتمام به سالم‌سازی و حفظ امنیت همه جانبه»، «ترویج هنجارها، ارزشها و سبک زندگی اسلامی ایرانی»، «ارائه خدمات کارآمد بر اساس نیاز جامعه» و... که همگی در پرتو ایجاد شبکۀ ملی اطلاعات، مهل الوصول خواهند بود.
مزایای شبكة ملی اطلاعات
همانگونه كه در سیاستهای ابلاغی مقام معظم رهبری> مورد تأكید قرار گرفته است، شبكة ملی ارتباطات امنیت و صیانت از زیرساختهای حیاتی كشور را به همراه دارد. برخی از مزایای شبكة ملی ارتباطات عبارتند از:
الف) حاكمیتی:
- استقلال و رفع وابستگی به خارج در تمام سطوح فضای مجازی، در ضمن ارتباط مؤثرتر با دنیا؛
- ایجاد مزیّتهای رقابتی، مثل تعرفة تبعیضی مناسب، به نفع پهنای باند داخلی؛[2]
- زمینه سازی رقابت محصولات داخلی با مشابه خارجی؛
- صرفه جویی در خروج ارز در حد سالانه یک میلیارد دلار، به صورت مستقیم و غیرمستقیم؛
- امنیت بالای اطلاعات و كاربران.
ب) علمی و آموزشی:
- ایجاد تقویت شبکه های اجتماعی تخصصی؛
- امکان دسترسی گسترده تر به منابع علمی و بانکهای اطلاعاتی.
ج) فرهنگی:
- حمایت از تولید محتوای فرهنگی، توسط بخش مردمی؛
- تسهیل در انتشار محتوای مطلوب؛
- محیطی سالم جهت انتشار محتوای اسلامی.
د) مزیت برای کاربران:
- افزایش سرعت و پهنای باند برای عموم نیازهای مردم، در حد 40 مگابیت بر ثانیه؛
- کاهش قیمت پهنای باند تا یک هشتم وضع فعلی.
گفتنی است كشوری كه در شرایط تحریمهای فلج كننده به فناوریهای هسته ای و تولیدات خیره كنندة دفاعی و نظامی دست می یابد و هدایت پیشرفته ترین هواپیماهای جاسوسی بدون سرنشین را در اختیار می گیرد، قادر است شبكة ملی اطلاعات، حتی كامل تر و كم هزینه تر از سایر كشورها راه اندازی كرده و آن را مدیریت نماید.
2. نظارت بر فضای مجازی درون خانواده
در گذشته اینترنت پرسرعت به ادارات، محققین و برخی افراد خاص اختصاص داشت كه تعاملات جهانی نیز چنین اقتضایی دارد؛ اما مشكل از آنجایی آغاز شد كه عموم خانواده ها - كه نیازی به اینترنت نداشتند - برخلاف قوانین كشوری، به اینترنت پرسرعت بین المللی دست یافتند. در ابتدا كارشناسان به خانواده ها پیشنهاد كردند برای جلوگیری از انحرافات فرزندان، كامپیوتر را در فضای عمومی و در معرض دید همگان قرار دهند؛ گرچه این پیشنهاد تا حدودی راهگشا بود؛ اما با آمدن نسل سوم و چهارم تلفن همراه (3G و 4G) و همراه شدن آن با گوشیهای به اصطلاح هوشمند، مشكلات فراوانی را برای خانواده ها به وجود آورد؛ چراكه این وسیلة ارتباطی به همراه اینترنت پرسرعت در هر زمان و هر مكانی، در دسترس همگان قرار گرفت و قابلیت كنترل را از والدین سلب كرد. حال در این شرایط عمل به امور زیر راهگشا است.
1. توجه به تربیت صحیح در خانه
بر اساس آموزه های اسلامی، پدر خانواده مسئول سالم‌سازی فضای معنوی و مادی خانواده است، چنانكه قرآن كریم می فرماید: ]یَا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَ أَهْلیكُمْ ناراً وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَة[؛[3] «اى كسانى كه ایمان آورده اید! خود و خانوادة خویش را از آتشى كه هیزم آن انسانها و سنگهاست، نگهدارید!»
بنابراین، پدر خانواده وظیفه دارد در جهت آموزش و آگاهی خانواده تلاش كند و کارکردها، آسیبها، فرصتها و تهدیدهای فضای مجازی را به آنان منتقل کند.
نکتة مهم آن است که آموزش و آگاه‌سازی باید در زمانی صورت گیرد که فرزندان به مسائل نامناسب مبتلا نشده و آلودگی‌های فضای مجازی، روح و جسم آنها را تسخیر نکرده باشد و افکار باطل، مطالب غیراخلاقی و شبهات فراوان اعتقادی که از طریق رسانه‌ها فرستاده می‌شود، ذهن آنان را دچار تشویش و تخریب نكرده باشد. امام صادق(ع) می‌فرمایند: «بَادِرُوا أَحْدَاثَكُمْ بِالْحَدِیثِ قَبْلَ أَنْ تَسْبِقَكُمْ إِلَیْهِمُ الْمُرْجِئَةُ؛[4] به نوجوانان خود، پیش از آنکه افکار مخالفان به سراغشان آید، حدیث (ما را) بیاموزید!»
امام علی(ع) در وصیّت خویش به امام حسن(ع)، می‌فرماید: «وَ أَنْ أَبْتَدِئَكَ بِتَعْلِیمِ كِتَابِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ تَأْوِیلِهِ وَ شَرَائِعِ الْإِسْلامِ وَ أَحْكَامِهِ وَ حَلَالِهِ وَ حَرَامِهِ لَا أُجَاوِزُ ذَلِكَ بِكَ إِلَى غَیْرِهِ ثُمَّ أَشْفَقْتُ أَنْ یَلْتَبِسَ عَلَیْكَ مَا اخْتَلَفَ النَّاسُ فِیهِ مِنْ أَهْوَائِهِمْ وَ آرَائِهِمْ مِثْلَ الَّذِی الْتَبَسَ عَلَیْهِمْ فَكَانَ إِحْكَامُ ذَلِكَ عَلَى مَا كَرِهْتُ مِنْ تَنْبِیهِكَ لَهُ أَحَبَّ إِلَیَّ مِنْ إِسْلَامِكَ إِلَى أَمْرٍ لَا آمَنُ عَلَیْكَ [فِیهِ ] بِهِ الْهَلَكَةَ وَ رَجَوْتُ أَنْ یُوَفِّقَكَ اللَّهُ فِیهِ لِرُشْدِكَ وَ أَنْ یَهْدِیَكَ لِقَصْدِك ؛[5] پس در آغاز تربیت، تصمیم گرفتم تا كتاب خداى توانا و بزرگ را همراه با تفسیر آیات به تو بیاموزم و شریعت اسلام و احكام آن از حلال و حرام، به تو تعلیم دهم و به چیز دیگرى نپردازم؛ اما از آن ترسیدم كه مبادا رأى و هوایى كه مردم را دچار اختلاف كرد و كار را بر آنان شبهه ناك ساخت، به تو نیز هجوم آورد؛ گرچه آگاه كردن تو را نسبت به این امور خوش نداشتم؛ اما آگاه شدن و استوار ماندنت را ترجیح دادم، تا تسلیم هلاكتهاى اجتماعى نگردى، و امیدوارم خداوند تو را در رستگارى پیروز گرداند و به راه راست هدایت فرماید!»
2. معنویت بخشی به فضای حقیقی و مجازی
تلاش خانواده بر این باشد كه فضای واقعی و فضای مجازی رنگ و بویی خدایی داشته باشد. بر این اساس، در استفاده از فضای مجازی، خدا و قانونهای الهی در نظر گرفته شود و به هر عكس و فیلمی نگاه نشود و هر نوشتة محرك یا مفسده انگیزی خوانده نشود و در محیط چت خصوصی، با نامحرم ارتباط نوشتاری یا دیداری برقرار نشود؛ چراكه هر یك از این موارد، عبور از خطوط قرمزی است كه مورد نهی اسلام قرار گرفته است. بنابراین، خانواده‌ها نسبت به مسائل دینی مرتبط با رسانه‌های نوظهور، همچون خرید و فروش ابزارهای نوین رسانه ای،[6] عضویت در شبکه‌های اجتماعی صهیونیستی،[7] چت با نامحرم،[8] دیدن فیلم و سریالهای نامناسب[9] یا عکسهای تحریك كننده،[10] استفاده از برخی سرویسهای خاص،[11] خواندن داستانهای محرك جنسی[12] و... آگاهی کامل داشته باشند و علاوه بر پایبندی خود به مسائل دینی، اعضای خانواده را نیز نسبت به آثار و عواقب موارد فوق آگاه نمایند.
بر اعضای خانواده لازم است به این مهم توجه داشته باشند كه كم ترین سهل انگاری در عبور از خط قرمزها، موجب فراموشی خدا شده، خدا نیز انسان را به حال خود رها می كند و این اولین گام برای سقوط و شقاوت انسان است: ]وَ لاتَکونُوا کالَّذینَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنْساهُمْ أَنْفُسَهُمْ[؛[13] «و همچون كسانى نباشید كه خدا را فراموش كردند و خدا نیز آنها را به خودفراموشى گرفتار كرد.»
3. معرفی الگوهای برتر
برای داشتن خانواده ای سالم، معرفی الگوهای برتر لازم است. بهترین منبع برای آشنایی با الگوهای آسمانی و انسان ساز، آموزه‌های قرآن کریم و سخنان معصومان( است که با بیان و توصیف زندگانی انبیا و اولیای الهی و دعوت انسان به تبعیت و الگوبرداری از آنها، آدمی را تربیت و از خطرات حفظ می‌کند. به عنوان نمونه، قرآن کریم دربارة پیامبر(ص) می‌فرماید: ]لَقَدْ کانَ لَکمْ فی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ کانَ یرْجُوا اللَّهَ وَ الْیوْمَ الآخِرَ وَ ذَکرَ اللَّهَ کثیراً[؛[14] «یقیناً برای شما در [روش و رفتار] پیامبر خدا الگوی نیکویی است برای کسی که همواره به خدا و روز قیامت امید دارد و خدا را بسیار یاد می‌کند.»
افزون بر این، اولین الگوی فرزندان، والدین هستند. اگر آنها اصلاح مصرف رسانه ای و بهره مندی از فضای مجازی را از خودشان شروع کنند، فرزندان نیز از رفتار و عملكرد آنان الگو خواهند گرفت. به عنوان مثال: اگر پدر خانواده تلفن همراه خود را شب‌هنگام و زمانی که در کنار خانواده است، به کناری نهاده و از اعضای خانواده بخواهد که آنها نیز چنین کنند، یا وقتی رمز عبور تلفن همراه یا رایانة خانگی برای سایر اعضای خانواده مشخص باشد و فرزندان بدانند كه در تلفن همراه پدر و مادرشان، مورد نامناسبی وجود ندارد، آنان نیز چنین رفتاری را می آموزند.
شهدا نیز از بهترین الگوهای تربیتی نسل جدید به شمار می‌روند. به عنوان نمونه، یكی از دوستان شهید بابایی نقل می كند: «در یكی از سالهای حضور شهید بابایی در یكی از كشورهای خارجی، به علت تراكم بیش از حد دانشجویان اعزامی از كشورهای مختلف، اتاقهایی با مساحت تقریبی سه متر مربع را به دو نفر اختصاص داده بودند. روزی هنگامی كه برای مطالعه و تمرین درسها به اتاق عباس رفتم، در كمال شگفتی "نخی" را دیدم كه به دو طرف دیوار نصب شده و مساحت اتاق را به دو نیم تقسیم كرده بود. نخ در ارتفاع متوسط بود، به طوری كه مجبور به خم شدن و گذر از نخ شدم. به شوخی گفتم: عباس ! این چیه؟ چرا بند رخت را در اتاقت بسته ای؟ او پرسش مرا با تعارف میوه - كه همیشه در اتاقش برای میهمانان نگه می داشت - بی پاسخ گذاشت.
بعدها دریافتم كه هم اتاقی عباس، جوانی بی بند و بار است و در طرف دیگر اتاق، دقیقاً رو به روی عباس، تعدادی عكس از هنرپیشه های زن و مرد آمریكایی چسبانده و چند نمونه از مشروبات خارجی را بر روی میزش قرار داده است. با پرسشهای پی در پی من، عباس توضیح داد كه با هم اتاقی اش به توافق رسیده و از او خواهش كرده؛ چون او مشروب می خورد، لطفاً به این سوی خط نیاید. بدین ترتیب یك سوی اتاق متعلق به عباس بود و طرف دیگر به هم اتاقی اش اختصاص داشت و آن نخ هم مرز بین آن دو بود. روزها از پس یكدیگر می گذشت و من هفته ای یكی دو بار به اتاق عباس می رفتم و در همان محدودة او به تمرین درسهای پروازی مشغول می شدم و هر روز می دیدم كه به تدریج نخ به قسمت بالاتر دیوار نصب می شود، به طوری كه دیگر به راحتی از زیر آن عبور می كردم. یك روز كه به اتاق عباس رفتم، او خوشحال و شادمان بود و دریافتم كه اثری از نخ نیست. علت را جویا شدم. عباس به سمت دیگر اتاق اشاره كرد. من با كمال شگفتی دیدم كه عكسهای هنرپیشه ها از دیوار برداشته شده بود و از بطریهای مشروبات خارجی هم اثری نبود. عباس گفت: دیگر احتیاجی به نخ نیست؛ چون دوستمان با ما یكی شده است.»[15]
4. مدیریت صحیح استفاده
برای داشتن رسانة مطلوب در خانواده، بعد از کسب آگاهی‌های لازم در مورد رسانه، باید استفاده از فضای مجازی در خانه کاملاً مدیریت شود. مدیریت رسانه در خانواده چند قسمت است:
الف) باید بین نیاز حقیقی و درخواست فرزندان تفاوت قائل بود. فرزندان علاوه بر محبت والدین، به خوراک، پوشاک، کسب علم و دانش، معارف و علوم دینی و... نیازمندند و والدین وظیفه دارند به این نیازها پاسخ مناسبی دهند؛ اما برخی از مطالبات فرزندان، نیاز حقیقی نیست؛ بلکه برآورده کردن برخی از این خواسته ها می‌تواند مشکلات عدیده‌ای را به وجود آورد. به عنوان نمونه، گوشی و تبلت هوشمند برای کودکان و نوجوانان آسیب زا است. همچنین داشتن اینترنت با سرعت بیش از 128 کیلوبایت بر ثانیه به هیچ عنوان مورد نیاز اعضای خانواده، حتی برای تحقیقات علمی و پژوهشی نیست؛ گرچه موارد پیش گفته بر اثر تبلیغات فراوان و جو عمومی، به صورت نیاز در آمده است؛ اما با اندک تأملی می توان دریافت كه اینها نیاز كاذب هستند.
ب) والدین باید برای فرزندان خود ابزاری تهیه کنند که برای آن در کشور محتوای مطلوب تهیه و تدارک دیده شده است. به دیگر سخن، خرید ابزارهایی که برای آن هیچ محتوای مطلوبی وجود ندارد و تمامی محصولات موجود در بازار، غربی و غیر بومی است، موجب بروز مشکلات فراوانی برای خانواده‌ها می‌شود. مثلاً بعد از گذشت چندین سال از ورود کنسولهای بازی پلی‌استیشن، ایکس باکس و... به کشورمان، هنوز متولیان امر و مسئولان کشور، هیچ بازی‌ای برای این ابزارها تهیه نکرده‌اند.
بنابراین، بیش تر آنها دارای مشکلات متعدد اخلاقی هستند. در مقابل، برای تلفنهای هوشمند و رایانه، بازیهای متعددی توسط متخصصین داخلی تولید شده است.
ج) برنامه ریزی و زمان بندی مهم ترین نكته برای استفادة مطلوب از رسانه‌های نوین است. به عبارت دیگر، استفادة نامحدود جوان و نوجوان از اینترنت و بازیهای رایانه ای، آسیبهای متعددی به همراه دارد. بر این اساس، لازم است برای استفادة روزانة فرزندان از اینترنت، بازیهای رایانه ای و... زمانی محدودی در نظر گرفته شود و گوشزد شود كه بیش از این زمان، آسیب زاست.
همچنین زمان استفاده از رسانه‌های نوین نباید با زمان اختصاص‌یافته به مسائل مهم‌تری همچون نماز، تحصیل، مطالعه، تفریح مناسب با دوستان، بازیهای حقیقی و... تداخل داشته و موجب بر هم خوردن نظم حاکم بر موارد فوق‌الذکر شود و حتی در ایام امتحانات موجب خلل در درس خواندن گردد. در آموزه های اسلامی نیز بر برنامه ریزی در امور زندگی سفارش شده است.
امام رضا(ع) می فرماید: «وَ اجْتَهِدُوا أَنْ یَكُونَ زَمَانُكُمْ أَرْبَعَ سَاعَاتٍ سَاعَةً لِلَّهِ لِمُنَاجَاتِهِ وَ سَاعَةً لِأَمْرِ الْمَعَاشِ وَ سَاعَةً لِمُعَاشَرَةِ الْإِخْوَانِ الثِّقَاتِ وَ الَّذِینَ یُعَرِّفُونَكُمْ عُیُوبَكُمْ وَ یُخْلِصُونَ لَكُمْ فِی الْبَاطِنِ وَ سَاعَةً تَخْلُونَ فِیهَا لِلَذَّاتِكُمْ وَ بِهَذِهِ السَّاعَةِ تَقْدِرُونَ عَلَى الثَّلَاثِ السَّاعَات؛[16] كوشش كنید اوقات روز شما چهار ساعت(بخش) باشد: ساعتی برای عبادت و خلوت با خدا، ساعتی برای تأمین معاش، ساعتی برای معاشرت با برادران مورد اعتماد و كسانی كه شما را به عیبهایتان واقف می‌سازند و در باطن نسبت به شما خلوص و صفا دارند و ساعتی را نیز به تفریحات و لذایذ خود اختصاص دهید و از مسرّت و شادی ساعات تفریح، نیروی انجام وظایف وقتهای دیگر را تأمین كنید!»
د) عدم مدیریت بر مکان استفاده از فضای مجازی، باعث خواهد شد كه اعضای خانواده در هر مكان و زمان و با بهانه‌های گوناگونی مانند به روز بودن و ارتباط با جهان، از آن استفاده نموده، از حسن ارتباط با اطرافیان دور شوند. شیوع این معضل اجتماعی عامل كمرنگ شدن گفتگو بین اعضای خانواده شده، بهترین زمان برای دور هم بودن اعضای خانواده، به دستگاه های ارتباطی یا تلویزیون اختصاص بیابد. نتیجة این بی توجهی در میهمانیها بیش تر هویدا می شود؛ زیرا افرادی كه برای دید و بازدید در خانة یكی از اقوام یا دوستان حاضر شده اند، بیش از آنكه با یكدیگر سخن بگویند، با وسایل خویش یا فیلمهای تلویزیونی سرگرم باشند.
به نظر می رسد برای كم كردن این آسیب، خانواده‌ها شب‌هنگام (مثلاً بعد از نماز مغرب و عشا) از گوشیها و تبلتها استفاده نكنند و خود را از لذت گفتگو با اعضای خانواده محروم ننمایند. در میهمانیها نیز صاحبخانه می‌تواند از مدعوین، در كمال احترام درخواست کند که گوشیهای خود را – جز در مواقع ضرورت - در دست نگیرند و آن را خاموش کرده، یا حداقل در حالت سکوت قرار دهند.
هـ) وقتی استفاده از ابزاری خاص موجب بروز آسیبهای فراوان می‌شود، مطمئناً باید به دنبال جایگزینی مناسب بود تا میزان آسیبها را به حداقل رسانده، تهدید را به فرصت تبدیل کند. به یقین، برای کاهش آسیبها و معضلات این ابزارها، حركت به سوی آداب و رسوم و فرهنگ اسلامی ضروری است. بهترین و مهم‌ترین بستری که می‌تواند این جایگزینی را انجام دهد و ضمن غنی سازی صحیح اوقات فراغت، فرهنگ اصیل اسلامی - ایرانی را تقویت یا احیا کند، خانواده و کارکردهای مربوط به آن است. شاید موارد ذیل بتواند جایگزین مناسبی برای ارتباطات نادرست فضای مجازی در خانواده‌ها شود:
گفتگو و تعاملات خانوادگی؛[17] ارتباط با اقوام و بستگان؛[18] ارتباط با دوستان شایسته،[19] داستان‌گویی، بازیها و تفریحات سالم؛[20] به خصوص همراه فرزندان و... چنان كه در سیرة رسول خدا(ص) آمده است: «كَانَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ یَرْكَبَانِ ظَهْرَ النَّبِیّ(ص) وَ یَقُولَانِ: حَلْ حَلْ! وَ یَقُولُ(ص): نِعْمَ الْجَمَلُ جَمَلُكُمَا؛[21] امام حسن و حسین' بر پشت پیامبر(ص) سوار می‌شدند و می‌گفتند: حرکت کن! رسول اکرم(ص) می‌فرمود: شتر شما، خوب شتری است.»
همچنین آن حضرت در مورد شیوة بازی با کودکان می‌فرماید: «مَنْ كَانَ عِنْدَهُ صَبِیٌ فَلْیَتَصَابَ لَه؛[22] «هر کس در کنار کودکی است، باید با وی چون کودکان باشد.» به قول مولوی:
چون كه با طفلی سر و كارت فِتاد
پس زبان كودكى باید گشاد
5. معرفی جایگزین
گرچه اصولاً ارائة جایگزین برای هر برنامة فاسد و نرم افزار خلاف شرعی، خواسته ای غیرمنطقی است؛ اما خوشبختانه امروزه جایگزینهای بومی - كه اكثراً سالم نیز هستند - برای برخی سرویسهای غربی در داخل کشور وجود دارد که به اختصار برخی از آنها را نام می‌بریم:
ردیف
خدمات
خدمات خارجی
جایگزین ایرانی
برنامة ارتباطی متن محور
فیسبوک، توئیتر و گوگل پلاس
افسران، کلوب و فیس نما
برنامة ارتباطی عكس محور
اینستاگرام و فلیکر
ویسگون، لنزور و سلام
برنامة ارتباطی فیلم محور
یوتیوب و ویمئو
آپارا
برنامة ارتباطی
تلگرام
ابرك
سیم كارت مجازی
وایبر، واتساپ
بیسفون و شمسه
ایمیل
جیمیل و یاهو میل
چاپار، میهن میل و پست میل
موتور جستجو
گوگل، بینگ و یاهو
پارسی جو، سلام و یوز
مرورگر
موزیلا، فایر فاکس، کروم و اپرا
ساینا
پیامرسان
گوگل تاک و یاهو مسنجر
ایطاها، ال‌فورآی و آی‌تگ
10
آپلود و ذخیره سازی
گوگل داکز و دراپ باکس
پیکو فایل و پرشین گیگ
11
نقشه
گوگل مپ
نقشه ایران
12
وبلاگ
بلاگر
بلاگفا، میهن بلاگ و پرشین بلاگ
نکتة قابل ملاحظه در مورد جایگزینی سرویسها آن است كه گرچه برخی از سرویسهای جایگزین بومی از امکانات و قابلیتهای کم تری نسبت به سرویس غیربومی برخوردارند؛ اما باید توجه داشت كه: اولاً خدمات غیر بومی نیز در ابتدا با همین کمبودها، اشکالات و نواقص زیادی عرضه شده اند؛ ولی به مرور زمان و با صبر و تحمل کاربران، نواقص رفع شده و رو به تکامل نهادند. این روند طبیعتاً باید برای برنامه‌های داخلی نیز طی شود؛
ثانیاً همیشه نمی توان انتظار داشت كه جایگزین بومی از جنس همان جایگزین غیر بومی باشد؛ چراكه چنین تفكری باعث خواهد شد كه مثلاً به جای سیگار خارجی، سیگار ایرانی ترویج شود و به جای بازی بچه با چاقوی خارجی، چاقوی ایرانی در اختیار او قرار گیرد و به جای یک تبلت خارجی، تبلت ایرانی برای کودک و نوجوان تهیه نماییم و...؛ بلكه مناسب است در مقابل گرفتن چاقو از كودك، به او عروسک یا ماشین اسباب بازی دهیم و به جای سیگار، خوراكیها و تنقّلات را به او پیشنهاد کنیم.[23]
6. ایجاد پیوند عاطفی با مراکز دینی
از مهم‌ترین نگرانی‌های والدین نسبت به مسائل مربوط به فضای مجازی فرزندانشان این است که اگر ما با استفاده از روشهای گوناگون بتوانیم فرزندانمان را در خانه کنترل کنیم، باز هم از آسیبهای اجتماعی بیرون از خانه مثل تبلت و تلفن همراه برخی دوستان و هم كلاسی‌هایشان مصون نیستند. با توجه به این دغدغة اساسی، برقراری پیوند عاطفی جوانان و نوجوانان با مراکز دینی مثل مسجد، دارالقرآن، پایگاه‌های بسیج و... خواهد توانست فرزندان را از بسیاری مشکلات و آسیبهای احتمالی مصون دارد.
ایجاد پیوندهای عاطفی بین فرزندان و نماز، افزایش حیا، شخصیت دادن به آنان، پرهیز از تحقیر و سرزنش و... نیز می تواند در مصون سازی فرزندان تأثیر به سزایی داشته باشد. همچنین والدین وظیفه دارند بینش و بصیرت فرزندان را در زمینة نقشة دشمنان با استفاده از فضای مجازی افزایش دهند.
امام صادق(ع) می‌فرماید: «الْعَامِلُ عَلَى غَیْرِ بَصِیرَةٍ كَالسَّائِرِ عَلَى غَیْرِ الطَّرِیقِ لَا یَزِیدُهُ سُرْعَةُ السَّیْرِ إِلَّا بُعْداً؛[24] هر که بدون بصیرت عمل کند، مانند کسی است که بی راهه می‌رود؛ هرچه شتاب کند، از هدف دورتر می گردد.»
گفتنی است: به سختی می‌توان ناگهانی الگوی مصرف رسانه‌ای خود و فرزندان را تغییر داد، پس مناسب است به سه شاخصة مهم توجه جدی صورت پذیرد: اول، كار تربیتی ما مطابق با اصول و قواعد صحیح اسلامی باشد؛ دوم، به تدریج انجام پذیرد؛ سوم، به صورت مستمر و دایمی باشد.
همچنین لازم است والدین در كمال صمیمیت و مهربانی، اقتدار خود را در مقابل خواسته های نابه جای فرزندان به كار گیرند و در این مسیر از ملامت و سرزنش زیاد از حد[25] و تحقیر و توهین بپرهیزند. امام علی(ع) می‌فرماید: «لَا تُحَقِّرَنَّ أَحَداً مِنَ الْمُسْلِمِینَ فَإِنَّ صَغِیرَهُمْ عِنْدَاللَّهِ كَبِیر؛[26] نباید کسی از مسلمانان را کوچک شماری؛ زیرا کوچک آنها نزد خدا بزرگ است.»
7. سایر پیشنهادها
ـ با توجه به آثار زیانبار اینترنت نسل سوم و چهارم، تلفن همراه تا قبل از راه‌اندازی شبکة ملی اطلاعات و پروژه‌های اقماری آن، از فعال‌سازی برای فرزندان خودداری شود.
ـ بازیهایی با محتوای قتل، مسائل غیراخلاقی، هیجان کاذب، جادوگری، سرقت، مسائل غیرتوحیدی و... استفاده نشود. همچنین بازیهای آنلاین بسیار خطرآفرین و غیرقابل کنترل هستند. ازاین رو، بازیها را با نظارت والدین به صورت آفلان بازی کرده، از اتصال اینترنت به دستگاه بازی خودداری گردد.
ـ به علت اشراف و مدیریت غرب بر فضای مجازی و خطر درز اطلاعات خصوصی، اطلاعات شخصی و خصوصی خود را در این ابزارها ذخیره و حتی وارد نکنند. برای این کار باید از یک هارد اکسترنال مستقل از رایانه استفاده کرد.
ـ استفاده از پالایه شکن (فیلترشكن) برای تمامی اعضای خانواده ممنوع شود.
ـ مالکیت ابزارهایی مثل تلفن همراه یا تبلت با والدین باشد، نه فرزندان، تا والدین اجازة استفاده را بدهند.
3. توجه به مسئولیت نجبگان
از جمله راهكارهای مهم در كاهش آسیبهای فضای مجازی، حضور جدی و مسئولیتى است كه بر عهدۀ نخبگان و اندیشمندان جامعه قرار داده شده است؛ آنان وظیفه دارند با روشن گری و آگاه سازی آحاد جامعه اسلامی از آسیبهای فضای مجازی بكاهند.
از آنجا كه مسئولیت نخبگان جامعه در این زمینه پرشمار است و تبیین آن در این مجال نمی‌گنجد به برخی از وظایف نخبگان جامعۀ اسلامی در خصوص فضای مجازی اشاره می‌شود:
اول: گفتمان سازی دربارۀ موضوع فضای مجازی با نگاه انقلاب اسلامی
یکی از وظایف نخبگان جامعۀ اسلامی، بحث و بررسی دقیق و علمی پیرامون مسائل مربوط به فضای مجازی و تفکّر و اندیشه در این موضوع با نگاه ارزشی که همان نگاه انقلاب اسلامی ایران است، می باشد. در مسیر تحقّق این وظیفه، موارد زیر مورد توجه است:
1. تبیین دقیق آسیبها؛ گرچه آسیبهای فضای مجازی فراوان است، اما متأسفانه كم تر مورد نقد و بررسی قرار می‌گیرد. به یقین اگر سخنرانان به این موضوع مهم اجتماعی بپردازند و نویسندگان آسیبهای آن را تبیین نمایند و نخبگان جامعه به بررسی راهكارهای كاهش آسیبهای فضای مجازی فعلی بپردازند، از بسیاری از آسیبهای موجود جلوگیری خواهد شد.
2. تبیین شعار «ما می‌توانیم» در مسیر تولید مهارتهای بومی؛ مروری بر فرمایشات رهبر بزرگوار انقلاب اسلامی نشان می‌دهد كه ایشان به هر مناسباتی بر شعار «ما می‌توانیم» اصرار می‌ورزند تا این شعار در تمامی عرصه‌های علمی و فن آوری كشور نهادینه شود. نخبگان جامعه نیز می‌توانند در قول و عمل به این شعار مهم جامه عمل بپوشانند.
3. ترویج رهنمودهای مقام معظم رهبری در موضوع فضای مجازی و مسائل مرتبط با آن؛ در همین راستا تبیین سیاستهای كلی علم و فن آوری ابلاغی 29/06/1393 مقام معظم رهبری> نقش مهمی در این زمینه دارد. ایشان در این سیاستها بر جهاد مستمر علمی با هدف کسب مرجعیت علمی و فن آوری در جهان، با تكیه بر تولید علم و توسعه نوآوری و نظریه پردازی، ارتقاء جایگاه جهانی کشور در علم و فن آوری و تبدیل ایران به قطب علمی و فن آوری جهان اسلام و توسعه علوم پایه و تحقیقات بنیادی تأكید می‌نمایند.
4. تبیین شبكه ملی اطلاعات، شاخصه‌های فضای مجازی مطلوب، احكام و اخلاق در فضای مجازی، تفاوت شبكۀ فارسی با شبكۀ اسلامی ـ ایرانی و... از دیگر وظایف و راهكارهایی است كه بر عهده نخبگان جامعه است.
5. پاسخ گویی به شبهات دربارۀ فضای مجازی؛ یكی اهداف دشمنان اسلام، گسترش انحراف در جامعه است. آنان برای رسیدن به این هدف، القاء شبهات را در دستور كار قرار داده اند. شبهات پیرامون فضای مجازی نیز با چنین هدفی بیان می شود و برخی ناآگاهان نیز بر گسترش آن دامن می‌زنند. نخبگان جامعه موظف‌اند به شبهات پیرامون فضای مجازی پاسخ دهند و جامعه را از آسیبهای آن آگاه سازند.
دوم: ارائه مدلهای ارتباطی جدید
مسلم است كه دشمن در صدد كسب اطلاعات از طریق وسائل ارتباطی جدید است. به همین خاطر هر روز بر امكانات وسائل ارتباطی جدید می‌افزاید تا كاربران بیش تری را جذب كند.
خلاقیّت و ابتكار جوانان ایرانی با تكیه بر شعار «ما می‌توانیم» و حمایت مسئولان، می‌تواند مدلهای ارتباطی جدیدی را ارائه نماید تا از آسیبهای شبكه‌های ارتباطی فعلی بكاهد.
سوم: مطالبه سازی مدیریت اسلامی ایرانی فضای مجازی از مسئولان در سراسر كشور
به نظر می‌رسد تسریع در راه اندازی شبكه ملی اطلاعات، نیازمند یك مطالبۀ عمومی است. نخبگان و به تبع آنان مردم موظف‌اند همانند انرژی هسته‌ای كه حق مسلمی برای خود می‌دانستند، مدیریت اسلامی ایرانی فضای مجازی را نیز حق مسلم خود بدانند تا به واسطۀ آن از آسیبهای موجود كاسته شود.
چهارم: موضوع شناسی فقهی فضای مجازی
حوزۀ علمیه نیز موظف است با موضوع شناسی فقهی فضای مجازی و بررسی احكام مرتبط با آن، به كاهش آسیبهای فضای مجازی كمك كند. به عنوان بررسی قاعدۀ «نفی سبیل» در فضای مجازی، قاعدۀ «لاضرر»، احكام امر به معروف و نهی از منكر، احكام نگاه در فضای مجازی، احكام ارتباطات در فضای مجازی، احكام معاملات (به عنوان نمونه در برخی بازیها، پول واقعی پرداخت می‌شود تا در فضای مجازی شمشیری كه وجود خارجی ندارد، خریداری شود. آیا چنین معامله‌ای جایز است؟)، حكم جهاد علمی در رابطه با فضای مجازی و قطع دست بیگانگان از فضای فكری جامعه، احكام دفاع و حمله سایبری، احكام حریم خصوصی (به عنوان نمونه از آنجایی كه امكان دارد از دوربین جلو تلفن همراه، فیلم برداری و صدابرداری شود، و تصاویر آن در فضای مجازی پخش شود یا موجب سوء استفاده قرار گیرد، آیا زن مجاز است بدون پوشش اسلامی، خود را در معرض این سوء استفاده قرار دهد) و... از مواردی است كه لازم است مورد بررسی محققان حوزه‌های علمیه قرار گیرد و نتیجه آن در جامعه تبیین شود.
______________________________________
[1]. نساء / 141.
[2]. مجهز شدن شبكه های توزیع اینترنت بین‌المللی در داخل كشور به دستگاه CDN قادر خواهد بود تمام صفحات اینترنتی مورد استفاده كاربران در زمانهای قبل را در سیستم خود ذخیره و در فواصل زمانی مختلف به روز رسانی كند. حال اگر كاربر با ورود به اینترنت ملی مطلبی را جستجو نماید كه توسط كاربران قبلی ذخیره شده باشد، تعرفه تبعیضی هزینه استفاده از اینترنت داخلی كه بسیار با هزینه كمتر و سرعت بیشتر است، برای او محاسبه خواهد شد و اگر مطلبی جستجو شود كه در سیستم ذخیره نشده باشد و نیازمند اتصال به اینترنت جهانی باشد، تعرفه تبعیضی را بر اساس هزینه بین‌المللی محاسبه خواهد نمود.
[3]. تحریم / 6.
[4]. وسائل الشیعة، محمد بن حسن حرّ عاملى، مؤسسه آلالبیت:، قم، چاپ اول، 1409ق، ج17، ص331.
[5]. نهج‌البلاغه، سید رضی، نشر هجرت، قم، 1404ق، نامه31.
[6]. به عنوان نمونه، مقام معظم رهبری> درباره حكم مشاهده برنامه‌هاى تلویزیونى كه از ماهواره دریافت مى‌شوند، می‌فرماید: از آنجا كه برنامه‌هایى كه توسط ماهواره‌هاى غربى پخش مى‌شوند و همچنین برنامه‌هاى تلویزیونى بیشتر دولتهاى مجاور، دربردارنده آموزش افكار گمراه‌كننده و تحریف حقایق و لهو و فساد هستند و غالباً مشاهده آنها باعث گمراهى و فساد و ارتكاب كارهاى حرام مى‌گردد، بنابراین، دریافت و دیدن آنها جایز نیست. (توضیح المسائل مراجع، تحقیق سید محمدحسین بنىهاشمى خمینى، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، چاپ هشتم، 1424ق، ج 2، ص 972).
[7]. مقام معظم رهبری> در پاسخ به سؤال «آیا نرم‌افزارها هم به مثابه کالا هستند و حکم خرید کالای ایرانی در اینجا نیز وجود دارد؟» می‌فرماید: حکم خرید کالای دشمنان که به نحوی کمک به آنها محسوب می‌شود، تحت عنوان «اعانة ظالم» شامل اینجا نیز می‌شود؛ یعنی ما با خریداری یک نرم‌افزار، خدماتی به آنها برسانیم یا به نحوی از این نرم‌افزارها استفاده کنیم که سودش به جیب آنها برود، مثل برخی برنامه‌ها که اصل ورود به آنها و تعداد استفاده‌کنندگان از آنها برای صاحبش مفید است، همین ورود به برنامه هم حرام می‌شود. بنابراین، فرقی نمی‌کند که این کالا سخت‌افزار باشد یا نرم‌افزار و این توصیه‌‌ای که گفته‌اند اگر کالایی مشابه داخلی دارد، از کالای خارجی استفاده نکنید، شامل نرم‌افزارها هم می‌شود و باید از نرم‌افزار داخلی استفاده کنید! (پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر مقام معظم رهبری> به آدرس: Khamenei.ir).
[8]. به فتوای تمام مراجع چت با جنس مخالف و رد و بدل كردن صحبتهای معمولی، در صورتی كه خوف فتنه و كشیده شدن به گناه وجود داشته باشد، جایز نیست. (رساله دانشجویی، سید مجتبی حسینی، دفتر نشر معارف، قم، چاپ اول، 1391ش، احكام نامحرم).
[9]. نگاه به فیلمهای شهوتانگیز جایز نیست. (رساله دانشجویی، احکام نامحرم)
[10]. بیشتر مراجع تقلید در پاسخ به این پرسش كه در حین كار با شبكه اینترنت، گاهی در كنار برخی از مقالات، عكسهای مبتذل دیده می شود كه ناگزیر از دیدن آن هستیم، حكم آن چیست؟ پاسخ دادهاند: اگر به طور اتفاقی چشمتان به آن بیفتد، اشكال ندارد؛ ولی نگاه به آن با قصد لذت حرام است و بنا بر احتیاط واجب، بدون قصد لذت و ترس افتادن به گناه، جایز نیست. برخی دیگر از مراجع نیز می‌فرمایند: اگر به طور اتفاقی چشمتان به آن بیفتد، اشكال ندارد؛ ولی نگاه عمدی به آن (هرچند بدون قصد لذت)، جایز نیست. (رساله دانشجویی، احکام نامحرم)
[11]. استفاده از نرم افزارهایی که صدای مرد و زن را عوض می‌کند.
[12]. به فنوای مراجع تقلید، اگر خواندن داستانهای تحریك كنندة جنسی، باعث تحریك شهوت شود، جایز نیست (رساله دانشجویی، احکام نامحرم).
[13]. حشر / 19.
[14]. احزاب / 21.
[15]. پرواز تا بی‌نهایت، برخی از نویسندگان، انتشارات سازمان عقیدتی، سیاسی ارتش، تهران، 1386ش، خاطرات امیر خلبان، روح الدین ابوطالبی.
[16]. بحار الأنوار، محمدباقر مجلسی، مؤسسة الوفاء، بیروت، 1404ق، ج 75، ص 346؛ مستدرك الوسائل، میرزا حسین نورى طبرسی، مؤسسه آل البیت:، قم، چاپ اول، ج 13، ص 50.
[17]. پیامبر خدا(ص) می‌فرماید: «جُلُوسُ الْمَرْءِ عِنْدَ عِیَالِهِ أَحَبُّ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى مِنِ اعْتِكَافٍ فِی مَسْجِدِی هَذَا؛ نشستن مرد در كنار خانوادهاش، نزد خداوند متعال دوست داشتنیتر از اعتكاف در این مسجد من است.» (مجموعه ورام، ورام بن ابى فراس، انتشارات مكتبة الفقیه، قم، ج 2، ص 122).
[18]. امام موسی کاظم(ع) می‌فرماید: «صِلَةُ الْأَرْحَامِ تُحَسِّنُ الْخُلُقَ وَ تُسَمِّحُ الْكَفَّ وَ تُطَیِّبُ النَّفْسَ وَ تَزِیدُ فِی الرِّزْقِ وَ تُنْسِئُ فِی الْأَجَلِ؛ صله رحم خلق را نیکو و دست را باز و نفس را پاکیزه و روزی را زیاد و مرگ را به تأخیر میاندازد.» (الكافی، محمد بن یعقوب كلینى، دارالكتب الإسلامیه، تهران، 1365ش، ج 2، ص 151).
[19]. رسول اکرم(ص) می‌فرماید: «مَنْ زَارَ أَخَاهُ فِی بَیْتِهِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ: أَنْتَ ضَیْفِی وَ زَائِرِی عَلَیَّ قِرَاكَ وَ قَدْ أَوْجَبْتُ لَكَ الْجَنَّةَ بِحُبِّكَ إِیَّاهُ؛ كسی كه برای دیدن برادر دینی‌اش به خانه او برود، خداوند عزّوجلّ به او می‌فرماید: تو میهمان و زائر من هستی و بر من است كه تو را احترام كنم؛ به خاطر دوستی تو با آن برادرت، بهشت را بر تو واجب كردم.» (کافی، ج 2، ص 177).
[20]. پیامبر- می‌فرماید: «الهَوا وَ العَبوا فَإِنِّى أكرَهُ أن یُرى فى دینِكُم غِلظَةٌ؛ سرگرمى داشته باشید و تفریح كنید؛ چراكه خوش نمىدارم در دین شما سختىاى دیده شود.» (نهج الفصاحة، ترجمه ابوالقاسم پاینده، دنیاى دانش، تهران، چاپ سوم، 1380ش، ص 259).
[21]. بحار الأنوار، ج 43، ص 285.
[22]. وسائل الشیعة، ج 21، ص 486.
[23]. در بین برنامه‌های بومی پیشنهاد شده، نرم افزارهای بیسفون و افسران از سلامت اخلاقی قابل قبولی برخوردارند.
[24]. الكافی، ج 1، ص 43.
[25]. حضرت علی(ع)می‌فرماید: «الْإِفْرَاطُ فِی الْمَلَامَةِ یَشُبُّ نِیرَانَ اللَّجَاجِ؛ زیاده‌روی در ملامت آتش لجاجت را بر افروزد.» (تحف العقول عن آلالرسول9، حسن بن علی حرانى(ابن شُعبه)، انتشارات جامعه مدرسین، قم، چاپ دوم، 1404ق، ص 84).
[26]. مجموعه ورام، ج 1، ص 31.